درس فقه معاصر استاد حسین صفدری

موضوع: فقه معاصر/فقه سیاست خارجی /راهبرد دشمن شناسی

حدیث خوانی

امام صادق علیه‌السلام در چهارچوب مواسات و همراهی مومنین با یکدیگر فرمودند هیچ مومنی به دیگری، یعنی مومن دیگری قرضی نمی‌دهد برای رضای خدا الا اینکه خداوند متعال این را صدقه حساب می‌کند. بعضی از وقت ها قرض می‌دهند اما منافع جانبی آن را در نظر میگیرند. من به تو قرض می‌دهم تا تو به من قرض دهی من به تو قرض می‌دهم بخاطر مسائل حاشیه ای که ممکن است در مناسبات دو جانبه ی ما باشد. من به تو قرض می‌دهم مشکل تو را حل می‌کنم برای اینکه یک روزی هم مشکل مرا حل کنی. این ها همه خوب است هیچکدام بد نیست ولی اجر آن همان مسئله ی حاشیه ای است که در ذهن بوده است اما اگر یک مومن برای رضای خدا به مومنی دیگر قرضی دهد تا مشکل او را حل کند، جلوی آبروریزی و خجالت زدگی او را برای رضای خدا بگیرد. امام صادق فرمود خداوند متعال هم اجر این قرض را برای او به حساب صدقه ثبت می‌کند. صدقه در راه خدا چقدر فضل و فضیلت داشت که در روایات روز های گذشته خواندیم. این قرض او مادامی که به او برنگشته است به حساب صدقه ثبت می‌شود و تا روزی که در دست او یعنی این در دست مدیون است و به او برگردانده نشده است اجر صدقه برای او ثبت و ضبط خواهد شد. ببینید اگر انسان ها برای رضای خدا باهم مواسات داشته باشند، اگر مومنین مشکلات هم را برای رضای خدا حل و فصل کنند، خدا هم این کار خیر آنان را نادیده نخواهد گرفت.

سند راهبردی آلمان

سند راهبردی آلمان را برای شناخت رویکرد های سیاست خارجی این کشور مورد بررسی قرار می‌دادیم. دو هدف عمده مد نظر است، یکی شناخت پیچدگی های رفتار بازیگران در حوزه ی سیاست خارجی که چه مقدار در هم تنیدگی و پیچیدگی‌ دارد. دوم، دشمن شناسی را در این اسناد مورد بحث و بررسی قرار می‌دادیم تا ببینیم نگاه کشور ها مبتنی بر اسناد رسمی آن ها نسبت به دشمن و خصم چگونه است، ظرفیت های خصم را چگونه آنالیز می‌کنند و چه ترفند هایی را برای مقابله با خصومت های طرف مقابل به کار می‌گیرند. دشمن شناسی در حوزه ی سیاست خارجی یک اصل است. ما در پایان این سلسله مباحث به این نکته اشاره خواهیم کرد که در سیاست خارجی حفظ منافع یک اصل است، تقویت منافع یک اصل است، دشمن شناسی و مقابله با خصومت هایی که مانع پیشبرد اهداف عالی سیاست خارجی می‌شود هم یک اصل است.

در این سند نکات و توصیه هایی را مطرح کرده بودند، اول اینکه تهدیدات و خصومت ها در حوزه ی سیاست خارجی تک بعدی نیست بلکه چند ضلعی است. نکته ی دوم اینکه، میان سیاست داخلی و سیاست خارجی یک پیوند عمیقی وجود دارد. آن پیوند در حوزه ی امنیت است به این معنا که تثبیت حاکمیت و ثبات قدرت و امنیت پایدار در داخل یک کشور جدا از نقش آفرینی و تلاش آن کشور در حوزه ی سیاست خارجی نیست. ممکن است در گذشته ی زمان اینگونه نبوده باشد اما امروز با رشد ابزار ارتباطات و تبدیل شدن جهان به یک دهکده ی بزرگ و تأثیر و تأثر های اجتماعی و سیاسی که حاصل شده است، تثبیت حاکمیت هیچ دولتی در سرزمین خود بدون نقش آفرینی در خارج از مرز هایش ممکن نیست. در این سند تأکید شده که تهدیدات داخلی و تهدیدات خارجی در کنار هم باید مد نظر باشند یعنی برای حل و فصل تهدیدات داخلی باید با ابتکارات در حوزه ی سیاست خارجی و برای نقش آفرینی در حوزه ی سیاست خارجی باید از ظرفیت های داخلی یک کشور استفاده و کمک گرفت. کشوری که در درون متزلزل است در بیرون نقش آفرینی قوی نخواهد داشت و کشوری که از بیرون تحت فشار واقع می‌شود در معادلات داخلی قادر نیست مشکلات خود را به راحتی حل و فصل کند.

در توصیه ی بعدی یک پیشنهادی به این کشور شده که شورای فدرال امنیت آلمان تحت نظارت پارلمان این کشور باید تقویت شود تا یک سند جامع امنیت ملی را به عنوان راهنمای عمل دولت آلمان در دوره ی جدید تولید کند، همان سندی که به عنوان سومین سند از آن یاد کردیم و شورای فدرال یا شورای امنیت فدرال هم تأسیس و تشکیل شود و نقش نظارتی را در این چهارچوب به خود بگیرد و فضای مدیریت سیاست داخلی و خارجی در چهارچوب راهبرد های کلان را بر عهده گیرد. اینکه می‌گویند یک شورای فدرال امنیتی تشکیل شود و اینکه ساز و کار جدیدی برای مقابله با تهدیدات پیشنهاد می‌کنند مفهوم اولیه‌ی آن این است که ساز و کار های سنتی در این کشور در مقابله با تهدیدات امنیتی این کشور جوابگو نیست از این رو باید ساز و کار جدیدی به وجود بیاورند یا ساز و کار های سنتی را بروزرسانی کنند تا بتوانند به اتکای این سازوکار ها بر نا امنی ها و تهدیدات پیش رو غلبه پیدا کنند.

توصیه ی بعدی که چهارمین توصیه است، حرکت در جهت توقف کامل استفاده از سوخت های فسیلی در اقتصاد صنعتی آلمان و تکیه ی کامل بر انرژی های تجدید پذیر است. همانطور که قبلاً هم گفتیم یکی از تهدیدات جامعه ی جهانی بهم ریختگی نظم محیط زیست است که اصلی ترین عامل تهدید در حوزه ی اروپا است. استفاده ی بی‌ رویه از سوخت های فسیلی در حوزه ی صنعت این کشور امروز به یک تهدید تبدیل شده است.

پیشنهاد بعدی، تقویت بخش اقتصادی و تکنولوژیک اروپا با هدف برخورداری است استقلال عمل راهبردی در حوزه ی امنیت جمعی است. این نکته قابل توجه است که اروپاییان با کوتاه نگری در دوره های گذشته محیط راهبردی خود را به یک فضای مصرف زده تبدیل کردند و بازار واردات و صادرات آن ها مبتنی بر مصرف شکل گرفته است. این در حالی است که چین با یک رویکرد تولیدی امروز جامعه ی جهانی و اقتصاد جهانی را تسخیر کرده است. چین یک کشور پر جمعیت با هزینه ی بالا که برای زندگی و معیشت عادی خود دچار تنش و چالش بود امروز با ابرقدرت اقتصادی دنیا نه اینکه رقابت می‌کند در این رقابت فضا را به دست خود گرفته است پس اقتصاد می‌تواند یک پیشران اساسی برای کشورها باشد ابزاری برای تولید قدرت باشید. به اتکای همین نگاه تقویت نقش اقتصادی و تکنولوژیک در اروپا یک اولویت پیدا کرده است به این معنا که تجدید نظر در وابستگی امنیت اروپا به ایالات متحده آمریکا به عنایت و تفاوت در اولویت های منطقه ای و اولویت های امنیتی طرفین یک ضرورت شناخته شده است. از آن جا که اولویت های امنیتی آمریکا متفاوت از اروپا است نمی‌شود در حوزه ی اقتصاد و تکنولوژی هم اروپا خود را به آمریکا وابسته کند پس این یک رویکرد جدیدی است که در چند سال اخیر در راهبرد های کشور های اروپایی مشاهده می‌کنیم. در حقیقت اروپا و آلمان قصد دارند خط مشی فعالیت های اقتصادی خود را مستقل کنند تا بتوانند بر اساس یک نگاه استقلالی‌ بر چالش های امنیتی خود فائق آیند. این همان کاری است که جمهوری اسلامی از پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی تلاش کرد که در صنعت و اقتصاد و سیاست و فرهنگ خود را مستقل کند. استقلال یک گوهر گرانبهایی است که همه ی کشور ها دیر یا زود به ارزش واقعی آن پی می‌برند. حفظ استقلال در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هم بر عهده ی دولت و ملت است. همه باید برای حفظ استقلال هزینه کنند. از جمله کار هایی که آلمان برای حفظ استقلال خود در این سند انجام می‌دهد تقویت نقش اقتصاد به دور از سیاست های آمریکا در تحولات جهانی است.

توصیه ی بعدی، نقش آفرینی آلمان و اروپا در پروژه‌ ی مهار چین از طریق حضور مستقیم نظامی، سیاسی و امنیتی در حوزه ی هند و پاسیفیک که یک فرصت برای مهار چین به حساب می‌آید. عرض کردم حوزه ی هند و پاسیفیک حوزه ی گسترده ای از جهان است که از کناره های شرقی و سواحل غربی آمریکا آغاز می‌شود تا کناره های شرقی قاره ی آفریقا ادامه دارد و این منطقه ی گسترده سی و هفت هشت کشور جهان را در خود جای داده است که تبدیل به مرکز رقابت های دنیا برای کسب برتری در معادلات جهانی است. اروپا و آلمان تمایل دارند با چین در این منطقه به رقابت پرداخته و در همین منطقه بتوانند چین را مهار کنند.

از جمله توصیه های دیگری که کارشناسان تنظیم کننده های این سند ارائه کردند تقویت زیر ساخت های تأمین کننده ی امنیت سایبری برای افزایش توان مقابله ای آلمان با تهدیدات این حوزه است. در این عبارت هم خیلی‌ مرموز و نرم از یک تهدید دیگر آلمان نام برده می‌شود و آن تهدیدات حوزه سایبری است. امروز تهدیدات حوزه ی سایبری برای همه ی کشور ها به یک تهدید جدی تبدیل می‌شود. همانطور که فضا و حوزه ی فعالیت های سایبری که امکانات و دستاورد است به همراه آن تهدیدات هم وجود دارد، آن تهدیداتی که از آن به عنوان تهدیدات هیبریدی و خصومت های هیبریدی و چند لایه یاد شده است. برای مقابله با تهدیدات هیبریدی که عموما در رهگذر رسانه ها و فضای سایبری تعقیب می‌شود تأکید می‌کنند زیر ساخت های امنیت سایبری را باید تقویت کرد. تلاش برای احیای برجام و پیشبرد مذاکره با ایران در مسائل صنعت هسته‌ای به عنوان یک راهبرد امنیت جمعی اروپایی هم مورد تأکید واقع شده است. علاوه بر این پیشنهاد شده است که یک راهبرد جامع اروپایی برای مواجه با تهدید چین هم در نظر گرفته شود. تهدید چین در این راهبرد قوی ترین تهدیدی است که مورد توجه واقع شده است برای اینکه با این تهدید مقابله صورت گیرد می‌گویند مجموعه ی اروپا باید یک راهبرد دسته جمعی داشته باشد چون چین حریفی نیست که یک کشور بتواند مستقیما با آن ستیز و مقابله کند و نهایتا بتواند آن را مهار کند اما اگر کشور های اروپایی باهم مشترکا کاری را آغاز کنند و در چهارچوب راهبردی حرکت کنند امید به دستیابی و موفقیت را دارند، مبتنی بر تداوم همکاری اقتصادی با چین، یعنی می‌گویند مستقیم به جنگ چین نرویم بلکه با همکاری اقتصادی به نحوی به دنبال فشار برای تغییر رفتارچین باشیم. البته اینجا نکاتی را یادآوری می‌کنند که قابل بیان است و می‌گویند ما در کجا باید به چین فشار بیاوریم؟ در حوزه ی حقوق بشر، محیط زیست و حوزه ی امنیت مجازی و سایبری، این ها را به زبان می‌آورند که به بهانه ی حقوق بشر و محیط زیست و به بهانه ی امنیت فضای سایبری و مجازی باید فشار بیاوریم که در حوزه های راهبردی اصیل بتوانیم چین را کنترل کنیم. نمی‌توانند رسماً به چین اعلام کنند در در حرکت خود بایست تا ما با این سرعتی که تو در حوزه های اقتصادی پیش می‌روی به تو برسیم، خیر بهانه هایی درست می‌کنند که بگویند حقوق بشر در چین رعایت نمی‌شود یا محیط زیست بخاطر رویکرد های چین در استفاده از سوخت های فسیلی آلوده شده است. می‌گویند چین با توانمندی هایی که دارد دائما به فضای مجازی و سایبری تعرض ایجاد می‌کند و امنیت این شبکه را از بین برده است. این هم یک رویکرد است و یک فعالیت دسته جمعی برای مقابله با تهدید چین دارند.

یکی دیگر از رویکرد ها که در دلش یک تهدید دیگر دارد، تداوم راهبرد جلوگیری از مهاجرت غیر قانونی به اروپا است. الان اروپا در تلاش است که مرز های جغرافیایی خود را با جدیت و سرسختی مهار کند که مهاجرت غیر قانونی به این مناطق صورت نگیرد زیرا مهاجرت غیر قانونی امروز به یک تهدید بزرگ برای اروپا تبدیل شده است. مجموعه نیروهایی که به اسم امداد و نجات دریایی با هدف جلوگیری از مهاجرت های بی رویه صورت می‌گیرد این ها را تقویت کردند و هم در خشکی و هم در آب در تلاش هستند اجازه ندهند مهاجرتی خارج از چهارچوب به حوزه ی یورو صورت بگیرد. این با هدف جلوگیری از انتقال مهاجرانی است که ممکن است از کشور های آفریقایی و غرب آسیا و سایر مناطق جهان بخواهند به این منطقه مهاجرت کنند. خب علت این مهاجرت ها همانطور که در گذشته هم گفتیم ممکن است به علت برخی از چالش ها و مشکلاتی که در سایر کشور های نزدیک به اروپا باشد. مثلاً می‌گویند در تونس و مراکش و ترکیه چالش هایی وجود دارد که مهاجران زیادی از این کشور ها در شمال آفریقا و خود آفریقا تلاش می‌کنند به اروپا منتقل شوند و آنجا زندگی کنند زیرا وضعیت معیشت در اینجا پایدار نیست بنابراین در توصیه ی بعدی می‌گویند اعطای کمک های توسعه ای به کشور هایی که در حوزه ی همسایگی اروپا مثل تونس و مراکش و ترکیه با هدف اسکان و مهاجرین و جذب پناه جویان در خود این کشور ها و جلوگیری از ورود آن ها به خاک اروپا لازم است. این یک الگوی مهاری برای تهدیدات ناشی از مهاجرت است. همچنین اعطای کمک های توسعه ای به کشور هایی از مناطق عربی مثل عربستان، امارات متحده ی عربی که خواستار ورود به عصر سوخت های غیر فسیلی و انرژی های تجدید پذیر هستند. این کشور های عربی خب از انرژی فسیلی زیادی برخوردار هستند و نفت زیادی برای صادرات دارند. برای اینکه این کشورها از ظرفیت های جدیدی برای سوخت بهره‌مند شوند، انرژی‌های فسیلی را کنار بگذارند و از انرژی های تجدید پذیر استفاده کنند، نیازمند به کمک و مساعدت هستند. می‌گویند اعطای کمک به این کشور ها باید در دستور کار اروپا باشد تا سرچشمه ی آلودگی ها از رهگذر سوخت های فسیلی مهار شود و این مشکلات حل و فصل شود.

صدور هنجار ها و ارزش های اروپایی هم یکی دیگر از توصیه های سند اروپایی است. می‌گویند باید ارزش های اروپایی را به جهان صادر کنیم. دموکراسی، حقوق بشر، می‌گویند باید کشور ها و ملت های جهان به الگویی که در کشورهای اروپایی در این زمینه ها هست اتکا کنند تا بتوانیم اثرات فرهنگی و معنوی را بر جوامع مختلف داشته باشیم. در مباحث سیاست خارجی در آینده خواهد آمد که یکی از رویکرد ها در سیاست خارجی باید پیام داشتن در حوزه ی سیاست خارجی باشد. کشوری که پیام دارد می‌تواند الهام بخش باشد، کشوری که الهام بخش بود پایدار است. در سند مربوط به آلمان به صدور هنجار ها و ارزش های اروپایی اشاره شده است، از رهگذر افزایش مشارکت اقتصادی و تکنولوژیک با کشور هایی که تحت سیطره ی نظام های اقتدار گرا قرار دارند باید ارزش ها را منطبق کرد. کشور هایی هستند که به دلیل نوع حکومتشان، مردم در تعیین سرنوشت آن ها حقی ندارند، با الگو واقع شدن اروپا از نظر آلمانی ها این مردم تمایل پیدا می‌کنند که در چهارچوب سازنده ای حقوق خود را استیفا کنند و پیام ارزشمندی مثلاً از رهگذر تعامل با آلمان به این کشور ها مخابره شود.

یک توصیه ی دیگری هم هست و مورد توجه قرار گرفته که تغییرات اقلیمی و حفظ محیط زیست باید از انحصار نخبگان به یک مسئله ی عمومی تبدیل شود. همه ی مردم نسبت به تغییرات اقلیمی و حفظ محیط زیست همکار باشند و همکاری کنند تا امنیت مستمر اجتماعی فراهم شود. اگر مردم نسبت به میزان و نوع مصرف و زمان توجه نکنند و حفظ محیط زیست و تغییرات اقلیمی در اختیار نخبگان باشد، نخبگان فقط حرف می‌زنند کسی هم توجه نمی‌کند، جامعه باید به قوانین جمعی پایبند باشد که بتوان از آنها تماما به عنوان یک راهکار برای پیشبرد اهداف نهایی بهره گرفت.

این سند دوم بود که مطالعه ی این سند نشان می‌دهد مواجه با چین یک اصل و مسئله ی کلی است. این نحوه ی مواجه با چین در مرکز توجه صاحب نظران سیاسی آلمان قرار دارد. روسیه در فهرست تهدیدات آلمانی ها است اما نام آن در حاشیه است و جمهوری اسلامی ایران هم در این سند به عنوان تهدید مورد توجه واقع نشده است. نام ایران در این سند تنها در رابطه با مذاکرات برجام که یک گام موفقیت آمیز دیپلماتیک برای اروپا به حساب آمده، ذکر شده است.