درس فقه معاصر استاد حسین صفدری

موضوع: فقه معاصر/فقه سیاست خارجی /راهبردها

حدیث خوانی

أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ زَيْدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ أَرْضُ‌ الْقِيَامَةِ نَارٌ مَا خَلَا ظِلَّ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّ صَدَقَتَهُ تُظِلُّهُ. (الکافی ج4 ص 3)

امام صادق علیه‌السلام از قول پیامبر اکرم ص فرمودند: سرزمین و زمین روز قیامت سراسر آتش است این چه توصیفی است حقیقت آن برای همه کس واضح نیست. آیا واقعاً آتش است یا سراسر گرم و حرارت است یا مخلوطی از گرما و آتش است؟

فرمود در این بیان ترسیم گر که این سرزمین و منطقه‌ ی سراسر آتش عمومی است. همه کس را فرا می‌گیرد. مگر در نقاطی که سایه ی مومن در آنجا افکنده شده باشد. حال اگر سایه ی مومن افکنده باشد آتش آن خاموش می‌شود یا گرمای آن کاهش پیدا می‌کند یا هردو ، این در جای خود مورد توجه است اما اجمالا آن نقطه ای که سایه مومن بر آن افکنده شده است متفاوت از سایر نقاط و قابل تحمل است. حضرت می‌فرماید: فإنَّ صَدَقَتَهُ تُظِلُّهُ ، در دنیا هر چقدر صدقه داده باشی، اینجا تبدیل به سایه می‌شود و این سرزمین و منطقه ی وقوف را خنک و قابل تحمل می‌کند. پس وقوف انسان ها در قیامت اجباری است و الزامی است. این منطقه پر از حرارت و گرما است. تنها چیزی که به قابل تحمل شدن این فضا کمک می‌کند سایه ی مومن است و سایه ی مومن ناشی از صدقه ای است که در این دنیا داده است. این اهمیت صدقه را بیان می‌کند که انسان ها در دنیا صدقه بدهند و به دیگران کمک مالی کنند که این امنیت زندگی برای دیگران فراهم می‌کند. به دیگران توان زندگی و امکان ادامه ی حیات می‌دهد. کسی که برای دیگران از روی ایمان به خدا و توجه به حیات تامین زندگی کرد در صحرای قیامت که شرایط ناهموار و سخت است و تحمل آن جان کاه است آنجا امنیت برایش فراهم می‌شود که اهمیت زیادی دارد و فضا برای او قابل تحمل می‌شود.

ادامه بحث سند ملی فرانسه

در چهارچوب مباحث گذشته ما لزوم دشمن شناسی و مقابله با دشمن را در اسناد ملی کشور ها را بررسی می‌کردیم، به سند ملی فرانسه رسیدیم. در سند ملی فرانسه مقدمات مربوط به شناخت و تحولات محیط امنیتی را مورد اشاره قرار دادیم، گفتیم که فرانسوی ها در پیگیری تحولات سیاست خارجی چهار هدف بزرگ دارند که شناخت این چهار تحول علاوه بر این که به ما کمک می‌کند دشمن شناسی را در سند ملی این کشور بیابیم، پیچیدگی های تحولات بین المللی را هم که دوباره از موضوع مباحث آینده ی ما است را به نمایش می‌گذارد. این چهار هدف عبارت بود از تمایل فرانسه بر اینکه به یک قدرت موازنه گر در محیط بین الملل یعنی اثرگذار و سامانده تبدیل شود. دوم فرانسه تلاش می‌کند بخاطر تهدیداتی که در محیط فرانسه وجود دارد و امکان پاسخگویی این تهدیدات در شرایط فعلی با چالش های جدی مواجه است، ساز و کار و سامانه ی دفاعی مستقل برای اروپا تعریف کند که در کنار ناتو بتواند نقش آفرینی کند. سوم تقویت مکانیسم های چند جانبه گرایی که ناشی از ناتوانی این کشور برای مقابله با تهدیداتش به طور مستقل است می‌گویند تهدیدات گسترده است و به تنهایی نمی‌شود در برابر تهدیدات قد علم کرد لذا باید چند جانبه گرایی کرد ، همه ی کشور های همسو را در این مسیر بسیج کرد و چهارمین هدف شان دستیابی به جایگاه برتر و قدرت امنیت آفرین در مدیترانه است که بتوانند نقش و رُل اول را بازی کنند.

برای اینکه فرانسه به این اهداف برسد یک سری رویکرد هایی در دستور کار قرار دادند اولین رویکرد را هم دوباره اجمالا به آن اشاره کردیم، بازدارندگی هسته ای است.

اجازه دهید راجع به بازدارندگی یک مرور مجدد داشته باشیم که بدانیم این بازدارندگی چه مقدار در این اسناد ملی اهمیت دارد. اولاً خود کلمه ی بازدارندگی و تعابیر مشابهی که در کنار آن به کار رفته است، به معنای استفاده از هر ابزاری چه ابزار نظامی چه ابزار سخت چه ابزار نرم چه ابزار هسته ای، حالا می‌خواهد این تلویحا یا تصریحا به کار گرفته شود، در یک محیط محدود یا گسترده هدف این هم منصرف کردن بازیگران طرف مقابل یا دشمنان از انجام یک اقدام بزرگ است. پس بازدارندگی استفاده از ظرفیت های در اختیار برای منصرف کردن دشمن از برداشتن یک گام بزرگ است. جلوگیری کردن از یک جنگ یا هجوم یا یک اقدام نرم. به هر مقدار که قبل از تقابل و اشتباه بتواند یک کشور یا یک بازیگر با نشان دادن ابزار قدرت خود طرف مقابل را منصرف کند این را بازدارندگی می‌گوییم. در روایات وارد شده بر ما بهترین سندی که گویای نقش بازدارندگی در ابزار ها است، این روایت نبوی شریف بود که شمشیر را از سایه ی شمشیر جدا کرد که )اَلْخَیْرُ کُلُّهُ فِی اَلسَّیْفِ وَ تَحْتَ ظِلِّ اَلسَّیْفِ) به بیانی که ما ارائه کردیم انشاالله اگر لازم بود مراجعه کنید.

خب اولین کار و رویکردی که فرانسه در دستور کار خود دارد ایجاد بازدارندگی به طور مطلق و کل است. فرانسوی ها در سند خود پنج عامل بازدارنده را می‌شمارند. یکی دانش پیش بینی، می‌گویند اگر بتوان حوادث را قبل از وقوع شناخت و بر آن ها اطلاع پیدا کرد، دانشی در این زمینه ایجاد کرد که حوادث را پیش بینی کرد که وقتی شما تهدید را شناختی میتوانی در جهت مقابله از ابزار ها استفاده کنی. دوم بعد از شناخت آن تحولی که رخ می‌دهد و پیش بینی حادثه ای که رخ می‌دهد بتوانید پیشگیری کنید یعنی فعالیت هایی انجام دهید در جهت اینکه حریف را از این کار منصرف کنید یا اگر نتوانستید منصرف کنید ظرفیت هایتان به گونه ای باشد که اقدام حریف را حذف کنید یعنی وقتی دشمن قصد حمله دارد شما پیش بینی کنید. اگر پیش بینی کردید نتوانستید پیشگیری کنید، هنگام هجوم دشمن خود را آماده کردید و عملیات نظامی دشمن را دفع می‌کنید و ایستادگی می‌کنید و مقاومت می‌کنید. سومین گام یا روش برای بازدارندگی استفاده از بازدارندگی هسته ای است، که با استفاده از ظرفیت هسته ای بازدارندگی ایجاد می‌کنیم که این را به وقت خود توضیح می‌دهم. بازدارندگی هسته ای سه محمل دارد. چهارمین مسئله ی بازدارندگی حفاظت است، اینکه اگر دشمن را وادار به خود داری و تحمل و جلوگیری از اقدام خصمانه کردید بتوانید از محیط امنیتی خود در ادامه حفاظت کنید اگر در گام اول ممانعت و پیشگیری کردید اما نتوانستید این رُل خود را ادامه دهید و در آینده ی نزدیک یا دور چالش هایی برای شما در حفاظت از محیط امنیتی ایجاد شد، دوباره دشمن هجوم می‌آورد و آسیب می‌زند و نکته ی پنجم، برای پیشگیری یا بازدارندگی به مداخلات هدفمند روی آورید اینکه شما بعد از هر حادثه بتوانید با مداخله ی فعال در عرصه های سیاسی ، حقوقی و بین‌المللی و دو جانبه و چند جانبه ای در این مداخله ها ظرفیت ایستادگی خود را افزایش دهید. این پنج موضوع الان دستور بحث و درس ما در این جلسه نیست بلکه می‌خواستیم اجمالا اشاره کنیم وقتی از بازدارندگی هسته ای صحبت می‌کنیم بدانیم یکی از ابزار بازدارندگی است.

اما این بازدارندگی که در سند راهبردی فرانسه اشاره کردیم که در آن تاکید شده بازدارندگی هسته ای قوی و قابل اعتماد این یعنی چه ؟ یکی از نکات مربوط به این را در جلسه ی گذشته عرض کردیم اما سه نوع تصور راجع به بازدارندگی هسته ای وجود دارد:

یک) همین که شما قدرت هسته ای را به قدری در دسترس قرار دهید و توانمند نشان دهید که کشور یا دشمن مقابل از خود را بترسانید و اخافه ایجاد کنید و بداند اگر خطای کوچکی سر بزند ممکن است با تهدید هسته ای مواجه شود و خسارت های زیادی برایش به بار بیاید. یکی می‌خواهد به شما مشت بزند شما اسلحه نشان میدهید و او دیگر جرئت زدن مشت هم ندارد. کسانی که از سلاح های متعارف استفاده میکنند اگر بدانند دشمن آن ها یا طرف مقابل توان هسته ای دارد و در این توان قوی است طبیعتاً مثل کسی می‌ماند که با مشت می‌خواهد در مقابل اسلحه بایستد حتما عقب نشینی می‌کند به نوعی طرف مقابل را وادار به تصمیمی می‌کند که در مهار باشد. آن را از اقدام خارج از چهارچوب منصرف می‌کند.

دومین نکته ای که راجع به بازدارندگی است این است که از اشاعه ی سلاح های هسته ای ممانعت حاصل شود. کاری که امروز دنیا می‌کند. یک باشگاه هسته ای تولید شده و تعدادی کشور عضو هستند و هر کدام از این ها ذرات خانه های گوناگونی در اختیار دارند، با استفاده از اسم این سلاح ها یا اشاره به توانمندی خود در زمینه موشک هایی که کلاهک هسته‌ای حمل می‌کند، اجازه نمی‌دهند کشور دیگری وارد این باشگاه شود چالش های زیادی ایجاد می‌کنند که مانع شوند تا کشور ها به این جریان بپیوندند. ما به عنوان جمهوری اسلامی رسماً اعلام کردیم سلاح هسته‌ای را به لحاظ شرعی غیر مجاز می‌دانیم. رهبر معظم انقلاب بار ها تأکید کردند و ما در مسیر تولید سلاح هسته ای قدم بر نمی‌داریم اما همین که می‌خواهیم از ظرفیت های هسته ای در مسیر صلح آمیزش استفاده کنیم چون می‌دانند این توان در ایران ایجاد می‌شود که یک روزی اگر تمایل پیدا کرد از این توان برای تولید موشک و کلاهک هسته ای قدم بردارد ببینید لااقل در بیست و پنج سال گذشته چه غوغایی علیه ما راه انداختند و چه اقدام سنگینی می‌کنند برای اینکه اجازه ندهند ایران به ظرفیت هسته ای صلح آمیز مجهز شود. این را هم یک قدم از قدم های بازدارندگی در فضای هسته ای می‌دانند یعنی می‌گویند ما باید سلاح هسته‌ای داشته باشیم تا قدرت تهدید گر یا موازنه ساز باشیم و دوما هیچ کسی غیر از ما که عضو باشگاه هسته ای هستیم نباید اجازه گام برداشتن در این مسیر را داشته باشند. حق و حقوقی را تعیین کردند و بر اساس آن همه ی تلاش و ظرفیت های خودشان را به کار می‌بندند. این الگوی دوم از بازدارندگی هسته ای است.

الگوی سوم اینکه حالا اگر تعدادی از کشور ها تجهیزات هسته ای یا موشک هسته ای دارند اجازه ندهند این هارا خارج از روال و قدرت بازیگران برتر و توانمند و سلطه گر مورد استفاده قرار دهند. در همسایگی ما پاکستان یک کشور اسلامی است که از سلاح هسته‌ای برخوردار است. یک کشوری مانند فرانسه و آمریکا ، کشور های غربی و قدرت های برتر دائما به فکر این هستند که نکند کشور پاکستان خارج از چهارچوب بخواهد در منازعه ای از این ها استفاده کند این هم قسمت سوم. پس وقتی می‌گوییم بازدارندگی قوی و قابل اعتماد هر سه را شامل می‌شود. این رویکرد اول فرانسه در پیشبرد اهداف سیاست خارجی است یعنی وقتی هدف های سیاست خارجی که آن چهار هدف والا بود را تعقیب می‌کند می‌گوید اولین گام باید بازدارندگی ایجاد کنیم خصوصاً در جنبه ی هسته ای به تفصیلی که بیان کردیم.

دومین رویکرد فرانسه برای عبور از سنگلاخی که در دنیا وجود دارد و به وجود آمده است در چهارچوب دستیابی به اهدافش در سند ۲۰۳۰ این است که می‌گوید اولا فرانسه باید منعطف و متحد باشد. فرانسه ی متحد به مجموعه ی اقدامات جدایی طلبانه ای که در حوزه ی سرزمینی فرانسه یا حوزه ی نفوذ فرانسه وجود دارد، اشاره می‌کند. بخشی های بسیار زیادی از مناطق پیرامونی و مرزی فرانسه الان ادعای استقلال طلبانه دارند که بیان آن خود چندین جلسه بحث می‌طلبد و از دستور مباحث فعلی ما خارج است اما اجمالا دولت فرانسه می‌گوید اگر ما می‌خواهیم به اهداف والا دست پیدا کنیم نباید اجازه دهیم تجزیه ای رخ دهد هرچند فشار ها برای اعمال این تجزیه ها گسترده‌ است ، اختلافات و اعتراضات زیاد است و درگیری ها گسترده است فرانسه باید اتحاد سرزمین هایش را حفظ کند و در عین حال متحد باشد به این معنا که هر خطری که فرانسه را در زندگی طبیعی خود تهدید می‌کند و برای زندگی طبیعی این کشور خطر آفرین است باید مورد توجه قرار بگیرد و برای آن آمادگی های لازم فراهم شود. اینکه هر خطری به وجود بیاید ما باید برای آن انعطاف لازم داشته باشیم یعنی اگر با حضور چین در اروپا و ایجاد هم پیمانی با کشور های اروپایی اقتصاد فرانسه با تهدید مواجه شد. ما باید آمادگی مقابله با تهدید و دشمنی اقتصادی را داشته باشیم. اگر با تجزیه طلبی مواجه شدیم باید آمادگی مقابله با تجزیه طلبی را داشته باشیم. اگر با اعتراضات نرم و کف خیابانی مواجه شدیم باید آمادگی مقابله با این را داشته باشیم. اگر مثلاً یکی از هم پیمانان مورد هجوم واقع شد یا یک کشور اروپایی مورد تعرض واقع شد مانند اوکراین باید برای مقابله با آن آمادگی داشته باشیم. چون خطر و تهدید و دشمنی چند ضلعی است نمی‌شود که یک کشور برای رشد امنیت خود رشد تک ضلعی کند باید در همه ی عرصه ها برای خود آمادگی ایجاد کند پس در رویکرد دوم میگویند فرانسه متحد و منعطف باشد یعنی احتمال هر گونه تهدید را که می‌دهد در مقابل آن تهدید زیر ساخت های لازم را ایجاد کند. در گام اول می‌گویند بازدارندگی به تمام ابعادش خصوصاً در جنبه ی هسته ای به نوع قوی و قابل اعتماد یعنی مخلص کلام اینکه دشمن و طرف مقابل را باید تضعیف کرد تا نتواند تصمیم خصمانه بگیرد. در بند دوم می‌گویند منعطف و متحد یعنی باید در همه ی ابعاد خودمان قوی شویم.

امروزه کشورها برای حفظ اقتدار خود دشمن را چگونه میشناسند چگونه آنالیز می‌کنند چگونه تلاش در تضعیف آن دارند و چگونه خود را در برابر آن آماده می‌کنند. اینکه عده ای روایات و آیات مربوط به قتال و مقابله با دشمن و تهدید را مورد توجه قرار بدهند و بعد جمع بندی کنند که اگر العیاذ بالله اسلام خشونت طلب است!، بروید در متون اساسی و ملی خودشان ببینید چقدر صریح می‌گویند باید اولا دشمن از هر راه ممکن تضعیف شود این را خشونت طلبی نمی دانند! ثانیاً باید برای دشمن در هر زمینه تهدید درست کرد اینجا دیگر نمی‌گویند ما خشونت طلب هستیم!

غرض از بررسی اسناد آشنایی با واقعیت هایی است که در عرصه سیاست خارجی کشور ها وجود دارد هرچند مطالب تلخ و اقدامات سخت و رفتار وحشیانه ی خود را شکلات پیچ می‌کنند و در پوسته ای از جلد زیبا ارائه می‌کنند می‌گویند بازدارندگی می گویند منعطف و متحد کسی از این احساس بد ندارد زیبا شکلات پیچ کردند اما در عمق آن وقتی می‌گویند بازدارندگی طرف مقابل جرأت تصمیم گیری نداشته باشد و اخافه شود وقتی می‌گویند منعطف در برابر تهدیدات یعنی همه ی تهدیدات را بشناسد و از همه ی ظرفیت ها استفاده کند البته این جمله که می گویند منعطف و متحد این فراز گویای این نکته هم هست که از نظر سناریو پردازان فرانسوی این کشور به دلیل نوع سیاست ها و رفتاری که دارد و مدل گفتمان سیاست خارجی و عملکرد سیاست خارجی خود با حالات غیر مترقبه ای از تهدید هم مواجه است که می‌گویند برای حالات غیر مترقبه از تهدید باید خود را آماده کنیم. پس رویکرد دوم برای دستیابی به اهداف حفظ اتحاد و ایجاد انعطاف است. می‌گویند این هدف یعنی اتحاد و انعطاف از سه طریق قابل دستیابی است که در این سند ذکر شده است. ارتقای روحیه ی دفاعی در دولت و جامعه، می‌گویند وقتی تهدید داریم و با چالش مواجه هستیم زندگی روزمره باید تحت فرهنگ دفاع و آمادگی اداره شود. نمی‌شود وضعیت کشور در یک حالتی از رخا و رهایی و غفلت از نوع تهدید ها باشد. در این سند می‌گویند دولت همواره باید به خود و جامعه نهیب بزند که آماده ی مقابله با تهدیدات باشید. آن چیزی که در فرهنگ عمومی ما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی امام ره به آن تمرکز کرد و آن بسیج عمومی ملت مسلمان در برابر تهدیدات بود. آنها می‌گویند ما برای مقابله با چالش هایی که ممکن است رخ دهد و آمادگی آن را نداشته باشیم از الان باید حفظ روحیه ی دفاعی را چه برای دولت یا جامعه داشته باشیم و جامعه هم باید بداند ممکن است تهدیداتی باشد که اولویت پیدا کند و از وضعیت عادی جامعه را خارج کند.

دومین کاری که به انعطاف و اتحاد کمک میکند افزایش هماهنگی میان دفاع و سایر دستگاه های دولتی است. فرماندهی امور دفاعی در فرانسه و امنیتی در اختیار وزارت دفاع است. همه ی نهاد های دولتی باید خود را در وزارت دفاع برای مقابله با تهدیدات آماده کنند. برای اینکه در لحظه ی خطر هماهنگی لازم و بهره مندی لازم را بتوان از همه ی دستگاه های دولتی برد می گویند پیشاپیش باید هماهنگی میان وزارت دفاع و سایر دستگاه های دولتی به وجود بیاید یعنی اداره ی قند و شکر هم باید با وزارت دفاع در توزیع قند و شکر در لحظات بحرانی هماهنگ باشد. خدمات عمومی باید با وزارت دفاع هماهنگ باشد. مترو ها نماد هایی از خدمات اجتماعی است و ربطی به جنگ ندارد اما مدیریت مترو ها باید با وزارت دفاع هماهنگ باشد مثلاً اگر یک روز هجومی شد از مترو ها بخواهند به عنوان پناهگاه و جان پناه استفاده کنند. این ها باید هماهنگ باشند. آموزش عالی برای شرایط بحرانی باید هماهنگ باشد چه بسا تهدید نرم باشد لازم به مقابله شد بخش های خصوصی و عمومی رسانه ها باید هماهنگ باشند این آن چیزی است که از نگاه آنان قدرت انعطاف را برای مقابله با تهدیدات در فرانسه افزایش می‌دهد

و سومین نکته هم که دوباره به انعطاف و اتحاد کمک میکند تقویت قابلیت های مقاومت و دفاعی فرانسه است. فرانسه همواره مثل یک کارخانه ی فعالی، دستگاه هایش که بتواند مقاومت و ابزار های دفاعی را تقویت کند فعال هست. تسلیحات نظامی کار می‌کنند. تجهیزاتی که در وضعیت دفاعی کاربرد داشته باشند فعال اند ‌ الگو های جدیدی خلق می‌کنند و ابزارهای جدیدی تولید می‌کنند با ساخت بمب افکن ها و ضد هوایی ها و ابزار آلات جدید و با ایجاد تحول در سلاح های هسته‌ای دائما تلاش می‌کنند که ظرفیت خود را بالا ببرند.

پس دو رویکرد مهم را برای دستیابی به اهداف و مقابله با دشمن در سند راهبردی فرانسه مرور کردیم. یکی بازدارندگی یا به طور خاص بازدارندگی هسته ای که دشمن و طرف مقابل را تضعیف می‌کند و دوم ایجاد توانمندی در مجموعه ی سامانه ی دفاعی فرانسه که الزاماتی هم داشت که آن ها را گفتیم.