درس فقه معاصر استاد حسین صفدری

موضوع: فقه معاصر/فقه سیاست خارجی /راهبردهای دشمن شناسی

حدیث خوانی

مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَنْ يُوسُفَ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ أَوْحَى إِلَى آدَمَ ع أَنِّي‌ جَامِعٌ‌ لَكَ‌ الْكَلَامَ كُلَّهُ فِي أَرْبَعِ كَلِمٍ قَالَ يَا رَبِّ وَ مَا هُنَّ فَقَالَ وَاحِدَةٌ لِي وَ وَاحِدَةٌ لَكَ وَ وَاحِدَةٌ فِيمَا بَيْنِي وَ بَيْنَكَ وَ وَاحِدَةٌ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ النَّاسِ فَقَالَ يَا رَبِّ بَيِّنْهُنَّ لِي حَتَّى أَعْمَلَ بِهِنَّ قَالَ أَمَّا الَّتِي لِي فَتَعْبُدُنِي لَا تُشْرِكُ بِي شَيْئاً وَ أَمَّا الَّتِي لَكَ فَأَجْزِيكَ بِعَمَلِكَ أحوجك [أَحْوَجَ‌] مَا تَكُونُ إِلَيْهِ وَ أَمَّا الَّتِي بَيْنِي وَ بَيْنَكَ فَعَلَيْكَ الدُّعَاءُ وَ عَلَيَّ الْإِجَابَةُ وَ أَمَّا الَّتِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَ النَّاسِ فَتَرْضَى لِلنَّاسِ مَا تَرْضَى لِنَفْسِكَ.

امام صادق علیه‌السلام می‌فرمودند که خداوند متعال به حضرت آدم وحی کرد که یا آدم من همه ی کلمات را برای تو در چهار نکته جمع کردم.

سوال کرد که این چهار کلمه چیست ؟ خداوند جواب داد یکی متعلق به من و دیگری متعلق به تو است و یکی هم بین من و تو مشترک است و چهارمی بین تو و مردم مشترک است.

او گفت این چهار نکته را به من بیاموز.

خداوند متعال فرمود: آن ای که مربوط به lن است، تو فقط من را عبادت کنی و برای من شریکی قائل نشوی. حقیقت توحید همین است که انسان خداوند متعال را عبادت کند، تر رفتار و گفتار و پندار و عملکرد شریکی برای خدا قائل نباشد. ریا جنبه ی نازله ی شرک است کسی که برای غیر خدا کار میکند مشرک است پس فقط من را بپرستید. این حقیقت توحید است.

من به تو جزا دهم. این هم برای تو هست. تو فقط من را عبادت کنی و من به تو جزا در برابر عمل تو بدهم. روزی به تو جزا می‌دهم که به شدت به آن نیازمند هستی.عمل مخلصانه و صالح، جزایی دارد که نیاز انسان را در لحظه ی حساس برآورده می‌کند.

آن کلمه ای که بین من و تو مشترک است این است که تو من را بخوانی. دعا موهبتی از جانب خدا و اجابت آن موهبتی دیگر است، این هم بین من و تو است.

اما آن حقیقتی که باید بین تو و مردم باشد، آن که برای خود می‌ پسندی برای دیگران بپسند. این جنبه که بین انسان هاست،رضایت داشتن برای دیگران آن چیزی که برای دیگران رضایت می دهیم، امنیت آفرین است. اگر انسان تنها به همین نکته پایند باشند جامعه ی انسانی سراسر امنیت خواهد شد زیرا هیچ کسی نا امنی را چه در مسائل مادی یا مسائل معنوی برای خود نمی‌پسندد اینکه برای خود نپسندید به ناامنی برای دیگران دامن نمی‌زند.

خلاصه جلسات گذشته

بحث ما در سلسله مباحث سیاست خارجی درباره ی شناخت دشمن بود که بر اساس آیات قرآن کریم و روایات و به استناد ادراک عقل گفتیم دشمن شناسی و دشمن دانستن دشمن و رفتار با احتیاط در برابر دشمن یک امری واجب و مسلم است. به استناد رفتار عقلا و سیره ی عقلا نیز در صدد اثبات همین معنا هستیم. برای این منظور، اسناد راهبردی ملی در کشور ها را بررسی می‌کردیم. چند کشور را مورد توجه قرار دادیم،

سند راهبردی فرانسه

در ادامه ی مباحث قبلی یعنی همین شناخت دشمن و نحوه ی مقابله با آن در تجربه ی بشری، ما با هدف شناخت پیچیدگی‌های عرصه ی سیاست خارجی و در هم تنیدگی مسائل مربوط به این حوزه سند ملی راهبردی فرانسه را مورد بررسی قرار می‌دهیم که ببینیم پیچیدگی های سیاست خارجی از یک سو و دشمن شناسی از سوی دیگر چگونه در این سند مورد توجه قرار گرفته است. قبل از اینکه وارد بحث شویم به این نکته اشاره می‌کنیم که دولت فرانسه در نوامبر سال 2022 سند راهبرد ملی این کشور را تحت عنوان مرور راهبرد ملی منتشر کرد. این سند دومین سند راهبردی است که در دوران ریاست جمهوری فعلی فرانسه آقای مک‌ران انتشار پیدا کرده است. این سند از سه بخش تشکیل شده است. بخش اول به تحلیل محیط امنیتی و راهبردی فرانسه پرداخته است. توضیح می‌دهد که محیط راهبردی از چه مختصاتی در مقطع کنونی برخوردار است. در بخش دوم چالش های سیاست خارجی را تبیین می‌کند و در همین بخش خصومت ها و دشمنی های با فرانسه را هم مورد اشاره قرار می‌دهد که شاهد بحث ما است و در بخش سوم هم اهداف راهبردی فرانسه در تحولات کنونی جهانی مورد توجه قرار گرفته و به مناسبت آن پیشنهاداتی هم ارائه شده است که دولت فرانسه چه رویکردی باید انتخاب کند تا به اهداف خود دست پیدا کند.

در این سند ارزیابی از محیط راهبردی فرانسه مبتنی بر نکات مهمی صورت گرفته است که تهدید های موجود در محیط راهبردی این کشور را تبیین می‌کند. این تهدیدات هم پراکندگی آن و هم طبیعت تهدید را بیان می‌کند. در این ارزیابی تأکید می‌شود ماهیت تهدیدات متوجه به فرانسه تغییر پیدا کردند. تغییر چگونه است؟ تأکید می‌کنند که تهدیدات دارای شدت و تراکم بیشتر جایگزین تهدیدات کم شدت و غیر متراکم شدند. تهدیدات دارای شدت بیشتر مثل جنگی که در اوکراین است، تراکم و شدت این جنگ، یعنی تهدیدات ناشی از این جنگ چه از حیث شدت و چه از حیث تراکم، تهدیدات بیشتری برای دولت فرانسه است. در حقیقت این جنگ قبل از اینکه هر نقطه ی دیگری از جهان را مرود هجمه قرار دهد اروپا و فرانسه را مورد هجمه قرار داده است. این تهدید جایگزین تهدیدات حوادث تروریستی شده است که شدت و تراکم آن برای اروپا کمتر بوده است یعنی هر از چندی در یک نقطه از گوشه ی اروپا یک حادثه ی تروریستی رخ می‌داد مثل حادثه‌ای که در ساختمان مربوط به شارلی ابدو حادث شد. تهدیدات تروریستی هم حجم و اثر آن در اروپا بسیار کم اهمیت تر از تهدیداتی بود که بعد از اقدام نظامی روسیه در اوکراین حاصل شده است. شارلی ابدو یک مجله ی فکاهی و چپ گرا در فرانسه است که هفته ای یک روز منتشر می‌شد. درون مایه ی این مجله انتقادی و به نوعی فکاهی است. رویکرد کلی آن ضد نژاد پرستی است. نگارش های این مجله عمدتاً مقالات نقد آمیز یا تمسخرآمیز است. این مجله با انتشار بعضی از کاریکاتور ها به پیامبر عظیم الشان اسلام هم اهانت کرد و در سال ۲۰۱۱ و ۲۰۱۵ و ۲۰۲۰ در این سه سال با فاصله هدف حملاتی قرار گرفت و هجوم نظامی به آن برده شد. در دومین حمله ای که به این مجله در سال ۲۰۱۵ صورت گرفت، دوازده نفر تلفات داشته است. خب اقدامی از این دست یک تهدید برای فرانسه است اما در این سند وقتی امروز ارزیابی می‌کنند می‌گویند در سال ۲۰۱۱؛۲۰۱۵؛۲۰۲۰ ما حملات تروریستی داشتیم ام این حملات به لحاظ تاثیر در مسائل امنیتی هم تراکم و هم شدت آن کم بود اما تهدیدات ناشی از جنگ فعلی در اوکراین ، تهدیدات و تراکم تهدیدات آن علیه منافع فرانسه بسیار با شدت است پس چون حملات تروریستی جای خود را به جنگ در اوکراین داده است ارزیابی آنان این است که تهدیدات تغییر ماهیت داده و شدت آن افزایش پیدا کرده است.

همچنین در این سند مطرح است که حمله ی روسیه به اوکراین تغییر بنیادین و راهبردی در ساختار نظام بین‌الملل ایجاد کرده و خواهد کرد. اینکه از آن به عنوان تغییر بنیادین یاد می‌کنند علتش این است که یک نظام حاکمی بر جامعه ی جهانی حکم فرما بود، فرمانده ی ارشد قدرت حاکم بر جهان آمریکا بود. اروپا هم‌پیمان آمریکا بود و با هماهنگی بین آمریکا و اروپا منافع غرب در دنیا با اولویت ویژه تعقیب می‌شد و فعالیت های سیاسی و راهبردی بر اساس منافع جهان استکبار یعنی آمریکا و همپیمانان غربی آن تعقیب می‌شد اما از نگاه اروپاییان ائتلاف بین روسیه و چین و اقدام نظامی روسیه به اوکراین یعنی از سمت روسیه که یکی از اضلاع اصلی اعتلاف جدید جهانی است علیه اوکراین که یکی از هم پیمانان غرب هست، تهاجمی شده و این تهاجم می‌رود که تغییر بنیادین در ساختار نظام بین‌الملل ایجاد کند لذا حمله ی روسیه به اوکراین در معادلات سیاست خارجی نقطه ی عطفی است که باید به آن توجه شود. به این بیان اقدام روسیه علیه اوکراین یک تهدید بزرگ علیه منافع اروپا به طور کلی و فرانسه به طور خاص است. در این سند در همان چهارچوب بحث اول که ارزیابی محیط امنیتی است تاکید شده که روسیه با اقدام نظامی در اوکراین موجب پر رنگتر شدن و مهم تر شدن رقابت و تهدید های ژئوپلیتیک در سطح جهان و منطقه شده است. رقابت های اروپایی شرقی و غربی و حوزه های مختلف جهان به دلیل دو قطبی شدن معادلات سیاسی خارجی پر رنگ تر شده است مثال های زیادی برای این رقابت ها هست که در وقت خود ما به آن اشاره می‌کنیم پس حادثه یا اقدام نظامی در اوکراین به رقابت های جهانی و منطقه‌ای شدت بخشیده است. از نظر تهیه کنندگان سند ملی فرانسه، نتیجه ی جنگ اوکراین هر چه که باشد، چه روسیه در آن پیروز شود یا پیروز نشود منجر به فرسایش شدید توان نظامی و انسانی روسیه خواهد شد این برداشت تئوری پردازان فرانسوی است که می‌گویند پایان این جنگ هر چه که باشد چه پیروزی یا شکست برای روسیه اما توان نظامی آن کاهش پیدا می‌کند و بازسازی این توان با موانع مواجه است که ممکن است بخشی از آن اقتصادی باشد که در پایان جنگ با تحریم اقتصادی و مشکلات صنعتی مواجه است تحریم ها بر صنعت روسیه اثر منفی می‌گذارد وقتی صنعت و اقتصاد در روسیه ضعیف شد امکان بازسازی زیر ساخت های نظامی و انسانی در روسیه با مشکل مواجه می‌شود. همچنین تأکید کردند که تضعیف قوای متعارف روسیه احتمالا منجر به اتخاذ سبک تقابلی غیر مستقیم از سوی روسیه خواهد شد. می‌گویند وقتی در این جنگ توان روسیه فرسایش پیدا کرد سلاح های متعارف آن کارساز نیست خب روسیه که نمی‌خواهد شکست بخورد از طرفی هم سلاح هایش بر اساس ارزیابی دولت فرانسه نا کارآمد است پس سبک تقابلی تغییر می‌کند و احتمال افزایش نقش سلاح های غیر متعارف در دکترین نظامی روسیه افزایش پیدا می‌کند پس می‌گویند جنگ در اوکراین، نظام و ساختار نظام بین الملل را تهدید می‌کند پس می‌گویند روسیه موجب تشدید رقابت های ژئوپلیتیک شده و می‌گویند روسیه در پایان جنگ تضعیف می‌شود و مجبور است از سلاح های غیر متعارف استفاده کند. بر اساس ادراک پاریس از تحولات مربوط به روسیه و اوکراین انقطاع تاریخی به وجود آمده است، در نتیجه ی این انقطاع جنگ اوکراین غیر قابل برگشت است و منجر به تقابل سه گانه با مسکو می شود. هم رقابت با مسکو افزایش پیدا می‌کند، هم منازعات تشدید پیدا می‌کند و تقابل شدت پیدا می‌کند. این جمع بندی پاریس از تحولات مربوط به اقدام نظامی روسیه و اوکراین است.

در این سند به یک رقابت مهم ژئوپلیتیکی، جغرافیای سیاسی در سطح جهان نیز اشاره شده است. از دیدگاه نویسندگان این سند تأکید شده است که باید به تهدیدات ناشی از این رقابت ها توجه کرد. این تهدیدات و رقابت ها در یک نقطه ی خاصی از جهان جمع نشده است بلکه در گستره ی وسیعی از تحولات جهان شدت گرفته است. این منطقه ای که در آن رقابت هست از سواحل آفریقا تا منطقه ی پا سیفیک و مدیترانه باعث شده است فرصت طلبی های زیادی شکل بگیرد که باید این فرصت طلبی ها را از نگاه فرانسه مهار کرد. سواحل آفریقا که پیدا است کجا است، اقیانوس پاسیفیک بزرگترین پهنه ی آبی در روی کره ی زمین است، پاسیفیک در جهان کنونی به یکی از مهم ترین کانون های رقابت برای قدرت های جهانی تبدیل شده است. توجه بازیگران کلیدی منطقه‌ای و فرا منطقه ای به منطقه ی پاسیفیک بسیار جذب شده است. با حضور چین و روسیه به عنوان دو بازیگر تجزیه طلب، یعنی دو بازیگری که می‌خواهد وضعیت حکمرانی در جهان را تغییر دهند، روند حاکم در نظام بین‌الملل در حال تغییر است. این دو پاسیفیک جایی است که در حقیقت روسیه، چین و هر بازیگری در مقابل آمریکا رویکرد تقابلی اتخاذ کرده است در این مرحله با آمریکا تقابل می‌کند. از مهمترین دلایل خیز کشور های مهم اروپا مثل فرانسه به سمت ایندوپاسفیک می‌توان به ظرفیت های اقتصادی این دو حوزه اشاره کرد. پاسیفیک از کناره های شرقی قاره ی آمریکا شروع می‌شود تا به سواحل غربی آفریقا ختم می‌شود و به جنوب هم امتداد دارد یعنی گسترده ترین منطقه ی آبی جهان است. در اینجا جزایر زیادی وجود دارد حدود ۳۷ کشور با یک بازار مصرف و تولید بسیار گسترده دارد که این مناطق مناطق رقابتی جهان است. فرانسه می‌گوید در این رقابت های ژئوپلیتیک باید تلاش کنیم که منطقه های پاسیفیک و مدیترانه را مهار کنیم. این رویکرد کلی است که در سند فرانسه به چشم می‌خورد. در این سند ایران به عنوان یکی از بازیگران منطقه‌ای مورد توجه قرار گرفته است که تعبیر آنان این است که ایران با استفاده از وضعیت موجود و با پیگیری برنامه های گسترش موشک های بالستیک به دنبال برهم زدن تعادل منطقه ای است . می‌گویند یک بازیگر ماجراجو است و در مقابل اروپا و فرانسه تعریف شده است و به دنبال خیز بزرگ است که قدرت بیشتری بگیرد و برای دستیابی به اهدافش از ظرفیت‌های تولید موشک بالستیک و پهپاد و سایر ادوات نظامی استفاده می‌کند و با این ابزار ها در صدد برهم زدن تعادل منطقه‌ای است

پس تا اینجا وقتی تهدیدات را خلاصه می‌کنیم یکی روسیه است که با جنگ اوکراین تهدیدات کم تراکم را برای اروپا به پر تراکم تبدیل کرده است و ایران است که با پیگیری برنامه‌های گسترش موشک های بالستیک نظم موجود را که به نفع اروپا و فرانسه است را در حال برهم زدن است. در این سند جنگ اوکراین منجر به این شده که تهدید به استفاده از سلاح هسته‌ای تبدیل به امری معمول شده است زیرا در ارزیابی این سند آمده بود روسیه در هر حالی چون توانش در حال فراسایش است مجبور به استفاده از سلاح غیر متعارف است پس یعنی تهدید استفاده از سلاح هسته‌ای رو به افزایش است. این سه تهدید بزرگ که در دل این سند استخراج شد. یکی بازیگری روسیه یکی بازیگری ایران و یکی احتمال استفاده از سلاح های هسته ای، به این ترتیب سیستم چند قطبی هسته ای، آنها می‌گویند چون سیستم چند قطبی هسته ای تا حالا مهار شده بود، وقتی احتمال استفاده از آن رو به افزایش است در حقیقت این سیستم چند قطبی هسته ای مهار شده ممکن است شکل نا منظمی به خود بگیرد و با استفاده ی آن وضعیت امنیتی جهان تغییر کند. می‌گویند این احتمال به طور خاص با در خطر قرار گرفتن چهارچوب ها و تضمین های بین المللی و گسترش قدرت های هسته ای تثبیت میشود. می‌گویند ارتقای کمی و کیفی ذرات خانه های هسته ای چین و رفتار روسیه ممکن است چهارچوب های موجود که در حقیقت برای کنترل استفاده از سلاح هسته‌ای وضع شده بود را برهم زند و از سوی دیگر ایران و کره شمالی به عنوان کشور هایی هستند که ممکن است رژیم های منع اشاعه را به خطر بیاندازند و منجر به تنش های جدید در معادلات جهانی شوند. پس دو تهدید اصلی یکی روسیه و ایران و تهدید سوم استفاده از سلاح های هسته ای که ذرات خانه های چین و روسیه که ظرفیت های کره ی شمالی تماما در این چهارچوب جمع می‌شود خطر عظیمی برای فرانسویان ایجاد می‌کنند و آنها خصومت ها و تهدید های خود را در این چهارچوب ها می‌بینند.

در سند فرانسه این نکته هم مورد توجه قرار گرفته است که تمرکز آمریکا بر رقابت راهبردی با چین باعث شده است رقابت های منطقه ای تشدید شود. آمریکا سرگرم معادلات خود با چین است و سایر معادلات را رها کرده است برای همین در منطقه ی غرب آسیا تشدید رقابت های دیپلماتیک و نظامی میان قدرت های منطقه ای باعث بی ثبات سازی کشور ها و شکننده شدن اوضاع شده است. دوام بحران اشاعه ی ایران، اشاعه یعنی گسترش سلاح های غیر مرسوم و متداول، سلاح های شیمیایی و هسته ای، کره ی شمالی و این ها تماما منجر می‌شود که تسلیحات شیمیایی گسترش بیشتر پیدا کند تسلیحات غیر متعارف افزایش پیدا کند و به بی ثباتی مناطق مختلف جهان منجر شود. با این برآورد ها فضا در حوزه های نفوذ فرانسه یک فضای تقابلی و رقابتی شدید است. در این فضای تقابلی و رقابتی شدید فرانسوی ها معتقدند گسترش و حضور رقبای غرب در محیط راهبردی فرانسه یک تهدید به حساب می‌آید.

وقتی رقبا در حوزه های نفوذ فرانسه حضور قوی تر داشته باشند یعنی ممکن است باعث شود منافع فرانسه در این محیط‌ها دچار چالش شود. این ها می‌گویند چین در حال تسلط بر زیر ساخت های اقتصادی شرکای اروپایی است. چین مثل موریانه در اقتصاد کشور های اروپایی نفوذ پیدا می‌کند وقتی نفوذ آن تقویت شد و اقتصاد کشور های اروپایی وابسته به چین شد و بدهی آن ها به چین افزایش پیدا کرد، در حقیقت چین در حوزه ی نفوذ اروپا و فرانسه رخنه کرده است. وقتی رخنه کرد ریسک جاسوسی در این حوزه ها افزایش پیدا می‌کند پس ریسک جاسوسی کم خطر می‌شود و چین می‌تواند با سهولت بیشتری در این حوزه‌ها فعالیت جاسوسی کند و فضای راهبردی را به نفع خود تغییر دهد محیط عملیات فرانسه را محدود می‌کند. با چنین برداشتی از تحولات جهانی فرانسوی ها معتقدند با چهار یا سه چالش عمده مواجه هستند، سه تای اصلی یکی نقش آفرینی روسیه در اوکراین است، دوم نقش آفرینی ایران در منطقه‌ ی غرب آسیا و سوم خطر استفاده از سلاح‌های غیر متعارف و چهارم نفوذ چین در اقتصاد اروپا است و این ها را تهدیدات بر می‌شمارند و در مقابل این تهدیدات پیشنهاداتی می‌دهند که در جلسه ی بعد به آن ها می‌پردازیم.