درس فقه معاصر استاد حسین صفدری

موضوع: كتاب الحج/فقه جنگ نرم /مرابطه

حدیث خوانی

عن ابی عبدالله علیه السلام قال:قَالَ يَا رَبِّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ مِائَةَ مَرَّةٍ قُضِيَتْ لَهُ مِائَةُ حَاجَةٍ ثَلَاثُونَ لِلدُّنْيَا وَ الْبَاقِي لِلْآخِرَةِ

در آداب دعا روایاتی که از کتاب شریف کافی با هم مرور می‌کردیم به این روایت رسیدیم که امام صادق علیه‌السلام فرمود: هر کسی در دعایش بر پیامبر اکرم و اهل بیت آن بزرگوار دعا بفرستد صلوات بر محمد و آل محمد بفرستد خداوند متعال در برابر این صلواتی که فرستاده است به هنگام دعا حوائج او را برطرف میکند. فرمود ۱۰۰ بار هنگام دعا صلوات بفرستد اگر فرستاد خداوند هم صد حاجت او را برآورده می‌کند که سی حاجت از حوائج دنیا و بقیه هم از حوائج آخرت و نیاز های آن دنیاش براورده می‌شود آن روزی که انسان به شدت به لطف و فضل الهی نیازمند است پس یکی از آداب دعا این است که انسان صد صلوات به هنگام دعا بفرستد این صد صلوات زمینه ی استجابت صد دعا و خواسته ی او و تأمین صد حاجت او را انشاالله فراهم می‌آورد.

خلاصه جلسات گذشته

در باب مرابطه، مرابطه را به اجتماعی و سیاسی تقسیم کردیم. عرض کردیم اگر مرابطه برای دفاع از اموال و انفس مومنین باشد این اجتماعی است اگر مرابطه به مرزبانی و برای دفاع از حاکمیت ها باشد این سیاسی است. در بخش سیاسی اگر مرابطه منجر به تقویت پایه های حکومت حاکم جور شود این عملی حرام است و اگر به حفظ حاکمیت اسلام و سرزمین های اسلامی کمک کند این عمل واجب است. برای اثبات وجوب مرابطه ی سیاسی، آیات قرآن کریم را بررسی میکردیم.

آیه ی ﴿خذوا حذرکم﴾ را مورد توجه و بررسی قرار دادیم و ثابت کردیم این آیه بر لزوم مرزبانی و مرابطه دلالت دارد.

ادله وجوب مرابطه سیاسی

آیه ی دوم، آیه ی شریفه ی سوره انفال آیه ۶۰ هست که در این آیه ، این عبارت و آیه ی معروف آمده است ﴿وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَمِن رِباطِ الخَيلِ تُرهِبونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُم وَآخَرينَ مِن دونِهِم لا تَعلَمونَهُمُ اللَّهُ يَعلَمُهُم ۚ وَما تُنفِقوا مِن شَيءٍ في سَبيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيكُم وَأَنتُم لا تُظلَمونَ﴾

به اعتقاد ما این آیه بر وجوب مرابطه دلالت دارد. برای اینکه مفهوم و معنای واقعی این آیه را ادراک کنیم اول مفردات آن را مرور می‌کنیم. در این آیه ی شریفه اولین جمله و اولین کلمه اعدوا است ، عدم به معنای شمردن هست که مثلاً می‌گویند عدم امواله، اموالش را شمرد یا عد فلصوه نقوده ، عد اصحابه ، عد دیونه، دوستانش را شمرد ، بدهی ها را شمرد یا هر چیز دیگری که نیاز به شمردن داشته باشد و عد بر این دلالت دارد. به معنای اعداد و آماده کردن هم است و اعدوا یعنی آماده کنید. فعل امر است از اعداد، عد بعد اعدادا، اعد به معنای وجوب آماده سازی ، ﴿وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ﴾، لهم یعنی دشمن ، قوت و انرژی و توانمندی خود را برای اینکه دشمن آن را ببیند و نسبت به توانمندی های شما آگاه شود آماده کنید. قوه یعنی توان ، نیرو یا چیزی فرا تر از این ، المیزان آورده است در ذیل آیه که قوه به معنای هر چیزی که با وجودش کار معینی از کار ها ممکن شود. وقتی شما میگویی قوه، قوه یعنی نیاز مندی های انجام یک کار، اجرای یک پروژه، قوه برای طبخ غذا می‌تواند مواد اولیه اش باشد. می‌تواند سوختش باشد، می‌تواند چراغش باشد سپس می‌فرمایند و در جنگ به معنای هر چیزی که پیشرفت جنگ به آن بستگی دارد مانند انواع اسلحه، جنگ بدون سلاح نمی‌شود، مردان جنگی آموزش دیده، خب اگر همه ی اسلحه های دنیا را جمع کنند اگر نیروی انسانی نباشد کسی نمی‌تواند توقع داشته باشد کارزار عینیت پیدا کند. جنگ نیازمند به اسلحه و مردان جنگی و پادگان و مراکز آموزشی و مقرات نظامی و آذوقه و علیق است. وقتی می‌فرماید ﴿وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ﴾، یعنی همه ی این ها را فراهم کنید. ما استطعتم به هر مقدار که توان دارید. ممکن است از این دو برداشت شود مثل اینکه یک بار به شما می‌گویند اگر پول برای صدقه ندارید هر مقدار توانستی صدقه بده یعنی کف آن را ، همه ی ماه رجب را نمی‌توانید روزه بگیرید هر مقدار توانستید یعنی کف آن اما همین عبارت ما ستطعتم با قرائنی که دارد مفهوم دیگری دارد و آن حداکثر ، گاهی می‌گوید اگر نتوانستی کاری را به قدر توانت انجام دهی ، یک بار با فعل امر می‌گوید ﴿وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ﴾، این عبارت در سیاق ایجاب یعنی همه ی قدرت را به کار ببندید. به کار بستن تمام قدرت. مجمع البیان آورده است ﴿وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ﴾، هذا امر منه سبحانه ، فرمانی از سوی خدا است. این فرمان مبنی بر چیست ، واعدوا سلاح لدو اسلحه و امکانات جنگی خود را مسلمانان و مومنین قبل از روبرو با دشمن فراهم می‌کنند. معنایش این است واعدوا مسرکین القتال ، هر چیزی که نیاز دارید این ها را قبل از مقابله و مواجه با دشمن فراهم کنید طوری که بتوانید با این امکانات خود را برای مقاتله با دشمن تقویت کنید بعد ادامه می‌دهد کن الرجال و ادوات حرب ، چه مردان جنگی یا ابزار جنگی ، در این آیه وقتی سخن از اعداد و محیا بودن قبل از روبرو شدن با دشمن مطرح شده است ﴿وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ﴾، قبل از اینکه با دشمن مواجه شوید خودتان را آماده کنید ممکن است در این دو معنا باشد یکی اینکه قبل از مواجه با دشمن تجهیزات را فراهم کنید. مستعد برای جنگ شوید. ایجاد آمادگی در لحظه ی رویارویی با دشمن که معنا ندارد اگر بخواهید آموزش دهید باید قبل از مواجه با دشمن به نیرو هایتان آموزش دهید اگر میخواهید سازماندهی کنید باید قبل از مواجه با دشمن سازماندهی کنید. اگر می‌خواهید اسلحه بخرید باید قبل از مواجه ، می‌خواهید زره ببافید باید قبل از مواجه با دشمن باشد. آماده کردن لشکریان اسلام برای مواجه و نبرد به لحاظ زمانی نمی‌تواند با لحظه ی جنگ محقق شود باید قبل از شکل گیری و ایجاد رویارویی محقق شود. وقتی با دشمن مواجه هستیم القاعده باید از اسلحه و استعدادات نظامی بهره بگیریم. برای ایجاد استعداد فرصت نیست. به لحاظ زمانی این آیه می‌گوید قبل از اینکه با دشمن مواجه شوید تجهیزات خود را فراهم کنید چون لحظه ی رویارویی دیگر فرصتی برای آموزش و آماده سازی و ایجاد ظرفیت و سازماندهی وجود ندارد. باید از آموزش و سازماندهی ها و تجهیزات بهره گرفت این یک احتمال است که وقتی می‌گوییم وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وقتی مرحوم صاحب مجمع بیان شیخ طبرسی می‌گوید قایم لهوا ، یعنی استقامت ها را بالا بردن و ظرفیت ها را افزایش دادن ، اصلا در زمان رویارویی معنا ندارد و قابل تحقق نیست در زمان رویارویی بهره گیری از این استعدادات معنا دارد پس وقتی می‌گوید قبل از مواجه با دشمن به لحاظ زمانی، یک احتمال هم هست اینکه منظور این است که قبل از اینکه با دشمن وارد جنگ شوید وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَمِن رِباطِ الخَيلِ تُرهِبونَ قبل از وارد جنگ شدن آن ها را بترسانید و بازدارندگی ایجاد کنید. در اینکه فرمایش آیه برای ایجاد استعداد وجوب تقویت استعداد نظامیان یا لشکریان دین خدا قبل از لقا با دشمن و جنگیدن باید تربیت شوند ابایی نیست اما اینکه قبل از لقای دشمن تقویت شوند ، یک بار از لحاظ زمانی مورد توجه قرار می‌گیرد که اگر سال دیگر جنگ است از امسال باید ظرفیت ها را بالا برد. یک بار از لحاظ کیفی است یعنی قبل از هجوم دشمن شما اینقدر توان خود را بالا ببرید که دشمن جرئت هجوم دیگر نداشته باشد.

﴿وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَمِن رِباطِ الخَيلِ﴾

رباط، ربط و رباط به معنای بستن است، رباط الخیل یعنی بستن و ذخیره کردن یا به نمایش گذاشتن اسبان ، وقتی آن ها را کنار هم در میدان جنگ ردیف ببندید یا در محل مرابطه، اصلا محل مرابطه هم می‌گویند مرابطه برای اینکه اسب ها را می بستند. می‌بستند و آنجا اقامت می‌کردند وقتی چشم دشمن به انبوهی از اسب ها می‌افتد احساس می‌کند نیرو های طرف مقابل آماده ی نبرد و جنگیدن و تعقیب و گریز هستند و نسبت به آن محاسبه ی قوی می‌کنند پس رباط ، ربط یربط ربطا و رباطا به معنای بستن ، بستن اسبان و به نمایش گذاشتن قدرت نظامی ، در کشاف آورده است رباط نام اسبان ذخیره ی در راه خدا است. همچنین گفتند که رباط مبالغه در ربط است یعنی بروید خیلی اسب ببندید. ربط یعنی افسار اسب را گره زدن و بستن، در لغت می‌گویند که ربط از گره کمی شل تر است. وقتی می‌گوید ربطه بندش کرد در فارسی ما میگوییم به این معنا که اسب نتواند خود را رها کند ولی نه به معنای محکم بستن که لحظه ی حساس برای باز کردن آن سختی بکشی پس ربطه و عقده، عقده فرقش با ربطه در این است که ربطه یعنی محکم بستن و اعدق یعنی بند کردن بستن به معنای بند کردن اما اینکه بگوییم نام اسب ذخیره رباط است شاید از باب تسمیت شی به اسم متعلقه است چون اسب جنگی یا اسب ذخیره را می‌بندند این را شاید از این بابت به اسب بسته شده چنین تعبیری انجام شود.

ترهبون از رهب به معنای ترس ارهاب یعنی ترساندن ترهبون یعنی بترسانید اخافه کنید تا دشمن را از هجوم باز دارید. اینکه می‌گوید دشمن را بترسانید یعنی اگر دشمن احساس ضعف کند ممکن است به شما هجوم بیاورد این در صدر اسلام هم بوده همین الان هم است اما وقتی دشمن شما را دید و ترسید باعث می‌شود دشمن فکر هجوم به سرزمین اسلامی و مسلمانان را نداشته باشد. این ها مفردات اصلی این آیه بر اساس ترجمه ای که از مفردات کردیم و نکاتی که بیان کردیم معنای آیه اینطور است که در برابر دشمن هر آنچه را که در قدرت و توان دارید اعم از نیرو، نفرات و تجهیزات جنگی و اسبان ورزیده برای جنگ ، همه را آماده کنید تا به وسیله ی این ها یعنی وجود نیرو و نفرات و تجهیزات و اسبان و مرکب های جنگی، دشمن خدا و دشمن خودتان و دشمنان دیگری را که نمی‌شناسید ولی خدا آن ها را می‌شناسد، همه ی این ها را بترسانید و آن ها را از هجوم و خصومت ورزی باز دارید در ادامه‌ی آیه هم میگوید نگران هزینه کردن در این موارد نباشید در آیه می‌گوید هر چه در این زمینه هزینه کنید پاداشش به طور کامل به شما برگردانده می‌شود و از این جهت مورد ستم واقع نخواهید بود.

این آیه ﴿وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَمِن رِباطِ الخَيلِ تُرهِبونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُم،﴾ ما می‌خواهیم بگوییم این بر مرابطه دلالت دارد، وجوب مرابطه ؛ وجه استدلال چجوری است ؟ وجه استدلال با این چند مقدمه که می‌گوییم قابل تبیین است﴿. وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ﴾ ، اعدوا فعل امر است ظهور بر وجوب دارد این چیزی که می‌خواهیم به شما بگوییم عمل واجبی است. غایت تلاش در زمینه ی ایجاد آمادگی و محیا کردن تجهیزات نظامی یا هر ابزاری که برای ترساندن دشمن مورد نیاز باشد عملی واجب است. برای باز شدن این مسئله به این چند نکته توجه کنید

یک: در این آیه غایت اعداد هدف آماده سازی، هدقه تهیه ی امکانات، مقاتله بیان نشده است ، این آیه نمی فرماید اعدوا لهم لتقالتوا ، آیه می فرماید ﴿وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ تُرهِبونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُم﴾ غایت قتال نیست ارهاب است هرچیزی که دشمن را بترساند و باعث شود از هجوم احتمالی دشمن پیشگیری کند به اصطلاح بازدارندگی ایجاد کند این را باید به نحو وجوب فراهم بیاورید واجب است این را فراهم بیاورید اسب است اسب بیاورید موشک است موشک بیاورید ، سایر ابزار ها است سایر ابزار بیاورید ، هواپیما تهیه کنید پهپاد داشته باشید ابزار عملیات روانی داشته باشید هر چیزی که دشمن را بترساند به خود اجازه ندهد که به سرزمین اسلامی هجوم بیاورد پس فراهم کردن هرچیزی که بازدارندگی را محقق کند امری واجب است. هدف این آیه این نیست که بگوید نجنگید خیر اگر لازم شد بجنگید خود جنگیدن یکی از ما استطعتم است هدف این آیه این است اجازه ندهید جنگی علیه جامعه ی اسلامی شکل بگیرد وقتی می‌گوید قبل عدو یعنی شما با پیش دستی که می‌کنید ابزار آلاتی که تهیه می‌کنید اسبانی که می‌بندید باید با دشمن بازدارندگی ایجاد کنید اجازه ندهید جنگی شکل بگیرد علیه جامعه ی اسلامی وقتی میگوییم هدف اخافه و ترساندن دشمن است معنایش نجنگیدن نیست این را کسی اشتباه نکند. فراهم آوردن ساز و کار رسمی دو خاصیت دارد یکی باعث ترساندن دشمن و اخافه ی دشمن می‌شود برای پیشگیری از تداخل جنگی که ممکن است توسط دشمن شکل بگیرد. وقتی توان و نیرو و ابزار شما زیاد است و موشک زیاد است و ضد تانکت و نفربرت زیاد است دشمن احساس می‌کند هجوم باعث رو دست خوردن است. برای اینکه رو دست نخورد خود داری می‌کند و وارد معرکه ی جنگ نمی‌شود به اصطلاح تهدید دفع می‌شود. این یک خاصیت است. اعداد تجهیزات نظامی است. خاصیت دیگر آن مقابله و خنثی سازی است. ﴿وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم﴾ قبل از حمله ی دشمن آماده باشید بتوانید آن را خنثی کنید یعنی تارتا تهدید دشمن با اعداد دفع می‌شود یعنی اجازه نمی‌دهیم تهدیدی شکل بگیرد و جنگی صورت بگیرد و اخری تهدید دشمن دفع می‌شود و اگر تهدید جنبه ی عملی پیدا کرد اگر دشمن این اشتباه را کرد که هجوم آورد خب اینجا به هجوم پاسخ دندان شکن می‌دهیم. در این آیه وقتی بار دیگر ملاحظه کنید می‌بینید سیاق آیه بیشتر به دفع تهدید ناظر است ﴿وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَمِن رِباطِ الخَيلِ تُرهِبونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوّکم﴾ نه تقاتلون نه تجاهدون بله اگر لازم شد اینکار هم می‌کنیم اما بترسانید که وارد جنگ نشوند که این یعنی بازدارندگی ؛ خب حالا این سوال را می‌کنیم ، اگر قرار است علیق و توشه و سلاح و اسب و امکانات دیگر را فراهم کنیم هرکسی برای خود جفت و جور کند این ها را در انبار خونه اش نگه دارد دشمن می‌ترسد و اگر دشمن هجوم آورد با اسب امکانات و شمشیر که هرکسی در خانه دارد آیا می‌شود خطر دشمن را دفع و رفع کرد ؟ اگر بخواهیم خطر دشمن را دفع و رفع کنیم هر دو حالت منوط به این است که شما در محل استقرار یا در حد العدو یا حد سرزمین های عدو یا مناطقی که مشرکین و کفار هستند شما خیمه بزنی تجهیزات ببری و اسب ببری و حضور داشته باشید که دشمن حس کند شما اماده ی نبرد هستید فکر تجاوز را از سر خود بیرون کند. اگر اخافه بخواهد معنا پیدا کند سلاح و امکاناتی تُرهِبونَ بِهِ عَدُوَّ که در نقاط تهدید آماده ی شلیک باشد وقتی قرار است ابزار در نقطه ی تهدید آماده ی شلیک باشد یعنی شما باید مرابطه کنید یعنی در یک جا جلوی دشمن قبل از هجوم دشمن بایستید همینجور که زاد و راهبه و اسب و اسلحه و این ها را که قبل از حمله ی دشمن باید فراهم کنی ، در گلوگاه خطر هم باید آماده باشید ما استطعتم باید در گلوگاه آماده باشید تا به دشمن فرصت هجوم ندهید. البته استدلال به این آیه تمام نشد دو سه نکته ی دیگر در سیاق استدلال باقی مانده است این ها را در مجموع در جلسه ی آینده می‌پردازیم