درس فقه معاصر استاد حسین صفدری

موضوع: کتاب الجهاد/فقه جنگ نرم /مرابطه

حدیث خوانی

عن ابی عبدالله علیه السلام قال: كانَ أبى إذا حَـزَنَهُ أمْـرٌ جَمَعَ النِّساءَ وَ الصِّبْيانَ ثُمَّ دَعا وَ أمَّنُوا

در ادامه ی روایاتی که برای آداب دعا ارائه کردیم این روایت را امام صادق از حالات پدر بزرگوارش امام باقر نقل کردند. حضرت فرمودند: زیاد اتفاق افتاد که پدرم علیه‌السلام مسئله ایشان را نگران و محزون می‌کرد و نیازی و مشکلی داشت و با چالشی مواجه بود خانواده یعنی فرزندان را صدا می‌کرد و دست به دعا برمی‌داشت در برابر حضرت حق دعا می‌فرمود و آنان آمین می‌گفتند. یکی از روش ها و تاکیدات برای استجابت دعا ، دعای دسته جمعی است یعنی از خداوند متعال دسته جمعی طلب کنند. خواسته ای یا دفع شری یا یک خواسته ی دنیایی یا اخروی را بخواهند همه ی این ها شامل می‌شود اسن هم روش و سیره ی عملی امام باقر علیه السلام بوده است بنا بر نقل فرزند بزرگوارشان حضرت امام صادق علیه‌السلام.

درباره ی اقل و اکثر ایام مرابطه صحبت می‌کردیم مرابطه چه مقدار است؟ مشهور این است که اقل مرابطه سه روز و اکثر آن را چهل روز بیان کردند. ما چهار مقدمه را که بیانگر وضعیت مرابطه در دوران صدور این روایات باشد را بیان کردیم. در این چهار مقدمه نکاتی بیان شد. اینکه در گذشته نظام مرزبانی در ساختار حکومتی دوران صدور روایات وجود نداشته است. هجوم و حمله ی دشمن برای غارت و غیر غارت تکرار می‌شده و چاره ای برای مومنین و متدینین نبوده و شیعیان که با این دشمنی ها و چپاولگری ها مقابله کنند برای مقابله نیازمند رصد بودند تا تهدیدات احتمالی را ببینند و آن را به اهالی منطقه ای که مورد هجوم ممکن است واقع شوند گزارش دهند تا آنها آمادگی برای مقابله داشته باشند.

ادامه مدت رباط و کلمات فقها

گفتیم از روایات برداشت می‌شود که مرابطه مرادف با جنگ و جهاد نبوده است، رزم در آن مراد نبوده است فقط اینکه رصد و اعلام کنند. با توجه به این چهار مقدمه ای که در جلسات قبل عرض کردیم حالا کلمات آقایان بزرگوار را بخوانیم بعد جمع بندی کنیم.

شیخ طوسی علیه رحمه در تهذیب الاحکام آوردند که الرباط ثلاثه ایام و اکثره اربعون یوم ، رباط سه روز و اکثر آن چهل روز است. فاذا جاوز ذالک و هو جهاد. از چهل روز که گذشت جهاد است. درباره ی جهاد بودن چند سخن وجود دارد. برخی از بزرگان که عبارات آنان را می‌خوانیم قائل به این هستند که بعد از چهل روز اجر مجاهد را به مرابط می‌دهند یعنی از حیث رباط تغییری بعد از چهل روز نمیکند، چهل و یک روز یا چهل و دو روز هم بایستد ، اجر مجاهد را می‌دهند. برخی می‌گویند بیش از چهل روز باید برود و اذن بگیرد و اجازه داشته باشند چون جهاد است و عدد بیش از آن را منوط به استیزان می‌کنند.

علامه حلی در تذکره همین مطلب را بیان می‌کنند و آوردند که ثلاث ایام و اکثره اربعون ایام و لقول باقر و صادق علیه‌السلام ، چون روایت داریم از امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام که فرمودند :اَلرِّبَاطُ ثَلاَثَةُ أَيَّامٍ وَ أَكْثَرُهُ أَرْبَعُونَ يَوْماً فَإِذَا جَاوَزَ ذَلِكَ فَهُوَ جِهَادٌ» ایشان در منتهی مدت بیش از چهل روز را جهاد قلمداد کرده و ثواب آن را ثواب مجاهد بیان کرده است فرموده و للرباط طرفان في القلّة و الكثرة، در دو طرف حداقل و حداکثر یک عددی تعیین شده است. فطرف القلّة ثلاثة أيّام، الكثرة أربعون يوما، فإن جاز الأربعين، كان جهادا، اگر از چهل روز گذشت جهاد است الكثرة أربعون يوما، فإن جاز الأربعين، كان جهادا، ثوابش ثواب مجاهد است و دیگر رباط نیست. اگر ثوابش ثواب مجاهد باشد و بهره ای که از این می‌برد بخاطر فرق بیشتری که دارد مبارز و مجاهد است یعنی فضیلت بیشتری پیدا می‌کند و اما اگر لم یکن مرابطا، منظور این است که حقیقت آن فرق می‌کند دیگر مدت زمان به نوعی شد که یک واقعیت جدیدی پیدا کرد، باید آنجا بحث شود تا ببینیم واقعاً مجاهد است و جهاد است که اذن می‌خواهد یا اذن نمی‌خواهد.

شهید ثانی رحمه الله علیه در شرح لمعه دارد، و لو وطن ساكن الثغر، آنکه در مرز مستقر شده است نفسه على الإعلامرفت و آنجا آماده شد تا دشمن را رصد کند و اطلاع بدهد. اطلاع رسانی کند. والمحافطه ، ساکن شد تا نقاط مرزی را زیر نظر بگیرد و اطلاع رسانی کند تا از مرز مسلمین حفاظت کند. فهو مرابط، این آدم مرابط است و أقله ثلاثة أيام فلا يستحق ثوابه و لا يدخل في النذر، و الوقف و الوصية للمرابطين بإقامة دون ثلاثة، اگر کسی نذر کرد یا یک مالی را وقف کرد یا در وصیت خود چیزی برای مرابطین کنار گذاشت این ها محقق نمی‌شود مگر برای کسی که حداقل سه روز رباط کند. نذر کرد هرکسی که مرابطه کرد به او این مبلغ را بدهند. هرکسی که مثلاً مرابطه کرد از اموال و ثلث کن این مقدار به او بدهید یا مالی را وقف کرد که این خرج مرابطین شود یا نذر کرد اگر خداوند به آن فرزند داد به رباط برود. همه ی این حالات محقق نمی‌شود مگر به اقل آن ، این بنا بر فرمایش آقایان که اقل را شرط می‌دانند یعنی مرابط لا یتحقق یا رباط لا یتحقق در عالم خارج مگر سه روز که در بین آن دو شب فاصله باشد. ایشان ادامه می‌دهند که و لو نذره و أطلق، یعنی قیدی نیاورد که چند روز می‌خواهم به رباط بروم وجب ثلاثة بليلتين بينها کالاعتکاف پس اقل آن سه روز است فایده اش هم در نذر و وقف و وصیت ثمره اش ظاهر می‌شود. و أكثره أربعون يوما فإن زاد ألحق بالجهاد في الثواب بیش از چهل روز ، چهل روز هم اکثرش است. اگر اضافه تر از چهل روز شد، در ثواب ملحق به جهاد است. ببینید مرحوم شهید ثانی ثواب چنین فردی را مجاهد می‌داند ، لا انه يخرج عن وصف الرباط، از وصف رباط خارج نیست همچنان مرابط است و می‌تواند رباط کند و بعد از چهل روز مرابط باشد، اگر چهل روز قیدی بود که بعد از آن اجازه ای نداشت اضافه از آن غیر مشروع می‌شد. ایشان می‌خواهد بگوید اضافه از چهل روز غیر مشروع نیست مشروع است اما اجر آن اجر مجاهد است. این تعبیر شهید ثانی دقیق است که پس از چهل روز اجر مجاهد را خواهد داشت.

صاحب جواهر رحمه الله علیه دارند که و كيف كان فالرباط أقله ثلاثة أيام و أكثره أربعون يوما، ایشان همین سه روز و چهل روز را بیان می‌کند کما صرح به في النهاية و المنتهى و التذكرة و الإرشاد و القواعد و الدروس و جامع المقاصد و الروضة و غيرها، همه ی فقهای بزرگوار قبل از ایشان ، علامه در نهایه و منتهی و صاحبان رای در کتب خود به تفصیلی که گفتند این مسئله را بیان کردند. بعد ادامه می‌دهند بل في المنتهى نسبة الأول إلى علمائنا، مرحوم علامه در کتاب منتهی طرف قلت و اینکه حداقلش سه روز است را به علمای امامیه نسبت داده است. ایشان دارند در منتهی که اما طرف اقل فاختاره شیخ رحمه الله و هو قول علمائنا ، مرحوم شیخ طوسی در کتاب نهایه این سه روز را اختیار کرده و این نظر همه ی علما است. پس مرحوم علامه در منتها سه روز را به علمای امامیه نسبت می‌دهد ، و التذكرة إلى الاتفاق عليه، ایشان در کتاب تذکره طرف اقل را اتفاقی بیان کردند که مورد اتفاق همه است بعد ادامه می‌دهند قال أبو جعفر و أبو عبد اللّٰه عليهما السلام في خبر زرارة و محمد بن مسلم، برای اینکه فرمایش شان را به روایت مستند کنند می فرمایند این روایت که از امام باقر و امام صادق که زراره و محمد ابن مسلم نقل کردند فرمودند اَلرِّبَاطُ ثَلاَثَةُ أَیَّامٍ وَ أَکْثَرُهُ أَرْبَعُونَ یَوْماً فَإِذَا جاوَزَ ذَلِکَ فَهُوَ جِهادٌ». پس مرحوم علامه اقل را اتفاقی بیان می‌کند در یک جا آن را نسبت به شیعه می‌دهد و یک جا از قول مرحوم شیخ رحمه الله علیه و در تذکره ادعای اتفاق برای آن دارد.

خب این کلمات آقایان علما درمورد اقل و اکثر بود که بقیه ی کلمات را وقتی نگاه می‌کنید مانند همین چهار پنج نکته ای است که ما از کتب بزرگواران شیعه نقل کردیم . به این کلمات که نگاه می‌کنیم

اولا بیان اقل و اکثر معطوف به حضور داوطلبانه ی افراد و مکلفین در مرابطه است یعنی فرد داوطلب در شرایط ویژه ای که قرار می‌گیرد از یک طرف هجوم به مناطق شیعه یا مسلمین را پیاپی می‌بیند از یک طرف امام علیه‌السلام مبسوط الید نیست

و ثانیا وقتی با امام علیه‌السلام صحبت می‌کنند، امام علیه‌السلام مرابطه را منوط به عدم قتال می‌کنند چون ممکن است قتال سلطان جائر را تقویت کند. امام علیه‌السلام برای دفاع از جان و مال مسلمین بین سه تا چهل روز به نقاط رباط اجازه می‌دهند به شکل داوطلبانه حضور پیدا کنند. صرف نظر از برخی از روایات که فرمودند به حج و عمره بروید و زیارت کنید و به طور ویژه ای منع می‌کردند اما در جاهایی که اجازه دادند سه روز تا چهل روز را اجازه دادند.این وضعیت خاص آن دوران بود اما اگر در یک وضعیتی که حاکمیت شرعی است و نظام منسجم مرزبانی وجود دارد حتماً دیگر وضع متفاوت است در نظام مرزبانی متمرکز است افراد برای اینکار اجیر می‌شوند و در خدمت نظام هستند برای اینکه مرزبانی کنند. نمی‌شود گفت اقل اینجا سه روز و اکثر آن چهل روز است. نظام اقل و اکثر مربوط به نظام داوطلبانه ای بوده که در آن وضعیت خاص به اجرا در می آمده است. نکته ی دوم اینکه تعیین اقل و اکثر برای مدت مرابطه که در آن ادعای اتفاق هم شد به استناد روایت محمد ابن مسلم به زراره انجام شده است یعنی اگر این روایت را برداریم ما مستند دیگری نداریم. البته این روایت از نظر سندی، سند قابل قبولی دارد اما به نظر می‌آید این روایت در مقام تهدید زمان مرابطه نیست. این روایت در مقام بیان فضل مرابطه پس از چهل روز است. پس از چهل روز فضل مرابطه را فضل جهاد قلمداد کرده است اینکه بگوییم بیش از چهل روز مرابطه مشروع نیست خیر از این روایت برنمی‌آید.

ثالثا همان‌طور که قبلاً اشاره کردیم بعید نیست که بگوییم در دوران حکام جور میل و رغبتی از سوی حضرات ائمه ی معصومین علیهم السلام برای حضور در مرابطه نبوده است کما اینکه روایات منع کردند فرمودند به حج و عمره بروید بعد فرمودند اگر کسی شنیده است که شما می‌خواهی بروی و اگر نروی آسیبی به تو می‌رسد حالا برو اما دست به شمشیر نشو. از این عباراتی که از ائمه علیهم‌السلام صادر شده است می‌توانیم قید اربعین یوما هم به این حمل کنیم که یک ترفند زیرکانه ای برای ممانعت از حضور طولانی شیعیان در مرابطه به کار گرفته شده باشد. برای اینکه پیروان آن حضرت و شیعیان مجبور نشوند و در شرایطی واقع نشوند که بخواهند بیش از مدت طولانی اگر نتوانستند نروند و اگر مجبور شدند و رفتند مدت طولانی اقامت نکنند. وقتی می‌گوید بعد از چهل روز جهاد است یعنی برای جهاد باید اذن بگیرد چون شرط اذن امام است این هم نکته ی سوم که روایت ممکن است اینطور تفسیر شود که مرابطه ی بیش از چهل روز تمدن عنوان پیدا کند و جهاد محسوب شود و مکث بیش از این مدت دیگر مرابطه نیست که از جانب معصوم باشد. با توجه به کلمات علما و این روایت که منشا بیان اقل و اکثر است در مفهوم اقل ممکن است بگوییم آن مرابطه ای که در ذهنش در ذکر شرع و در توجه شارع مقدس واقع شده است باید سه روز باشد. یعنی اقل از سه روز ممکن است مرابطه قید و لحاظ شود اما اگر آن مرابطه که بخواهد احکام شرعی برایش متربع شود حداقل سه روز است کما اینکه در برخی از فتاوای آقایان دیدیم که فرمودند اگر مطلق بیان کرده باشند حداقل سه روز اما اگر گفت سه روز یا دو روز مرابطه می‌روم و رفت و محقق کرد ممکن است آن نذرش انجام شده باشد اما اگر به طور مطلق گفت من به مرابطه می‌روم اگر خدا به من فرزندی داد مرابطه خواهم رفت این مرابطه باید سه روز باشد در جنبه ی اقل ممکن است سه روز را مورد توجه قرار دهیم اما در جنبه ی اکثر به نظر ما با توجه به این سه نکته ممکن است نتوانیم به این روایت عمل کنیم یعنی در مقام بیان نیز اولاً چون مکلفین داوطلبانه می‌رفتند و در دوران ما اینطور نیست که داوطلبانه بروند و چون ممکن است این روایت حمل شود و به عمل به آن در دوران تقیه و در شرایط حکومت سایرین اکثر این را نمی‌توانیم مبنای فتوا قرار دهیم. از نظر ما ماهیت عمل مرابطه از حیث گستردگی و عمق رفتاری نسبت به دوران صدور روایت تفاوت پیدا کرده است. در گذشته فقط مرز های جغرافیایی بود اما برشمردیم مرز های مختلفی که باید در آنجا ها مرابطه کرد. در گذشته عمل مرابطه صرفاً دیدبانی و اطلاع رسانی بود در حالی که در زمان فعلی ضمن رصد بازدارندگی و ممانعت هم هست. در آن پنج حوزه ای که ما برشمردیم نمی‌توان دیدبانی کرد دشمن را دید و شناخت به آن بگوییم استپ تا بقیه را خبر کنیم آنجا باید اقدام را برای ممانعت به عمل آورد باید بازدارندگی ایجاد کرد. درگذشته نظام و ساختار مرابطه ملحق به جهاد نبوده است جهاد و مرابطه جدا بودند. چیزی به اسم نظام مرزبانی در ساختار حکومت ها وجود نداشته است روایت امیرالمومنین را ملاحظه کردید اتکای آن ها به مردم است به اقدامات داوطلبانه ، مرابطه را چیزی جز لشکر کشی برای دفاع از کیان اسلامی قلمداد می‌کردند. حضرت فرمود به مرابطه می‌روی برو اما دست به شمشیر نشو یعنی ماهیت مرابطه در گذشته ماهیت دیدبانی صرف و اطلاع رسانی بوده است اما امروز نظام های مرابطه نظام هایی هستند که در معادله ی کشف جرم درگیر هستند اقدام و رفتار و هجوم محرمانهو ممانعت از بازدارندگی اطلاعات ، خب چون در گذشته وضعیت فرق می‌کرده و شیعیان مورد هجوم واقع می‌شدند و کار بر عهده ی آنان بوده و مانعی داشتند و این بوده است که چون شیعیان مجبورند از هجوم دشمن ممانعت کنند این مراقبه و مراصده به یک عنوانی برای تحکیم پایه های حکومتی تبدیل نشود. حضرا از اینکه پایه های حکومتی تحکیم نشود این اعداد و ارقام و سه پ چهل روز را با شرایط خاص بیان کردند اما وضعیت مراصده و مرابطه در زمان ما چیزی نیست که بتوان با شرایط دوران صدور روایات آن را منطبق کرد. موضوع چیز دیگری شده است فحیص اینکه موضوع چیز دیگری شده است این روایت حتی اگر در مقام بیان مدت زمان یعنی تهدید زمان باشد مربوط به موضوعی است که در گذشته بوده است. موضوع مراصده و مرابطه در زمان ما امروز موضوع گسترده ای است ساز و کار مستقلی دارد در این ساز و کار مستقل نظام خاص پرداخت و این ها است قرارداد هایی است که بر اساس آنها افراد اجرت می‌گیرند تا در این گلوگاه بایستند و با دشمن مقابله کنند رفتار دشمن را ببینند و شناسایی کنند و متناسب با آن تصمیم بگیرند. در این شرایط محدود کردن رباط به عدد چهل با استناد به روایاتی که یا روایتی که بیان شد این ثابت شدنی نیست اگر ثابت هم شود این روایت مربوط به دوران هرج و مرج بوده است یعنی اگر عدد چهل روز ثابت شود که میل و فهم ما از این روایت این نیست که عدد چهل روز ثابت می‌کند بلکه عدد چهل بیان این است که اگر از چهل روز گذشت اجر آن بالا می‌رود بر فرض اینکه ثابت شود این منوط به دوران با آن خصوصیاتی است که بیان کردیم اما وقتی مشارکت در مرابطه یک نظام حاکمیتی دارد که به طور ضابطه مند در آن برنامه ریزی می‌شود و افراد به مرابطه دعوت می‌شوند این عنوان دیگری پیدا می‌کرده است.

ما از همه ی این حرف ها جمع بندی می‌کنیم روایت فوق که مبنای فتوای فقهای بزرگ شیعه است از حیث غلت یعنی مدت ثلاثه ایام در دوران مرابطه ممکن است دلالت داشته باشد که ثمره ی آن در اموری مثل نظم و وقف و وصیت این ها آشکار می‌شود اما از حیث کثرت دلالتی بر مدعا ندارد مدت مرابطه در صورتی که مرز ها توسط دشمن مورد هجوم واقع می‌شود در یک نظام مشروع بستگی به نظر امام و به قرارداد های فی ما بین امام و افرادی که برای اینکار به کار گرفته می‌شوند. حالا وقتی میگوییم امام می‌تواند امام باشد یا کسی که امام برای اینکار تعیین کرده است. فتحصل من جمیع ذالک که عدد اقل را از این روایت برای اقل مرابطه ی شرعی می‌پذیریم اما اکثر را نمی‌توانیم بپذیریم.