درس فقه معاصر استاد حسین صفدری

موضوع: کتاب الجهاد/فقه جنگ نرم /مرابطه

حدیث خوانی

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قُلْتُ آيَتَانِ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَطْلُبُهُمَا فَلَا أَجِدُهُمَا قَالَ وَ مَا هُمَا قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ‌ فَنَدْعُوهُ وَ لَا نَرَى إِجَابَةً قَالَ أَ فَتَرَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَخْلَفَ وَعْدَهُ قُلْتُ لَا قَالَ فَمِمَّ ذَلِكَ قُلْتُ لَا أَدْرِي قَالَ لَكِنِّي أُخْبِرُكَ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِيمَا أَمَرَهُ ثُمَّ دَعَاهُ مِنْ جِهَةِ الدُّعَاءِ أَجَابَهُ قُلْتُ وَ مَا جِهَةِ الدُّعَاءِ قَالَ- تَبْدَأُ فَتَحْمَدُ اللَّهَ وَ تَذْكُرُ نِعَمَهُ عِنْدَكَ ثُمَّ تَشْكُرُهُ ثُمَّ تُصَلِّي عَلَى النَّبِيِّ ص ثُمَّ تَذْكُرُ ذُنُوبَكَ فَتُقِرُّ بِهَا ثُمَّ تَسْتَعِيذُ مِنْهَا فَهَذَا جِهَةُ الدُّعَاءِ ثُمَّ قَالَ وَ مَا الْآيَةُ الْأُخْرَى قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ‌ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ‌ وَ إِنِّي أُنْفِقُ وَ لَا أَرَى خَلَفاً قَالَ أَ فَتَرَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَخْلَفَ وَعْدَهُ قُلْتُ لَا قَالَ فَمِمَّ ذَلِكَ قُلْتُ لَا أَدْرِي قَالَ لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمُ اكْتَسَبَ الْمَالَ مِنْ حِلِّهِ وَ أَنْفَقَهُ فِي حِلِّهِ‌ لَمْ يُنْفِقْ دِرْهَماً إِلَّا أُخْلِفَ عَلَيْهِ.

راوی از امام صادق سوال می‌کند که برخی از آیات در قرآن کریم وجود دارد که من هر چه تلاش می‌کنم این ها را نمی‌یابم بعد از حضرت پاسخ این نیافتن را می‌دهد و آداب دعا را بیان می‌کند.

راوی می‌گوید قلت ایتنا فی کتاب عزوجل اطلبها، دو آیه هستند که پیگیری می‌کنم به این ها پست پیدا کنم اما این ها را نمی‌یابم

حضرت گفتند این دو آیه چه هستند. اینکه خداوند متعال فرمود من را بخوانید من هم پاسخ شما را می‌دهم. ما هم خدا را می‌خوانیم و از خدا می‌خواهیم اما پاسخی نمی‌بینیم حضرت فرمود: فکر می‌کنی خداوند متعال خلف وعده می‌کند. می‌گوید جواب دادم خدا که خلف وعده نمی‌کند اما نمی‌دانم چرا به نتیجه نمی‌رسم. حضرت فرمود به تو پاسخ می‌دهم که مشکل کجا هست.

حضرت فرمود: هرکس در اوامر خدا مطیع خدا باشد و فرمان خدا را اطیان کند و دستورات خدا را زیر پا نگذارد و مطیع باشد و دستورات خدا را عمل کند. پس حضرت دو نکته را فرمود: یکی مطیع خدا باشد و دوم از راه آن وارد شود. دعا راه و روش و آدابی دارد اگر اطاعت کردی و از راهش وارد شدی به مقصد می‌رسی. هر شهری را باید از راه های معدی به آن شهر جست و جو کرد. اگر بیراهه رفتی و مسیر را نرفتی یا به شهر دیگری می‌رسی یا اصلا به هدف نمیرسی. راوی می‌گوید راهش چیست؟ حضرت فرمود: اول خدا را حمد و ستایش کن و نعمت هایی که به تو داده است را یادآوری کن و شکرگذار خدا باش. درود بر پیامبر اکرم هم بفرست و متوسل به ذیل عنایت اهل بیت علیهم السلام باش، گناهان خود را به یاد بیاور. در بارگاه الهی به آن ها اقرار کن. تفره نرو دوباره تاکید می‌کنیم این اقرار به معنای گناه برای غیر خدا نیست. گناهان را که یاد کردی و اقرار کردی از آن ها به خدا پناه ببر و طلب مغفرت کن. این مسیری است که دعا در آن مستجاب است. بعد از اقرار و استعاضه مطالب و نکات خود را بخواه.

نتیجه گیری بحث نقاط مرابطه

در جلسه ی گذشته مطالب مربوط به نقاط رباط یا گلوگاه هایی که باید از آنجا حفاظت و مرابطه کرد را بیان کردیم. ما پنج نقطه ی برجسته یا پنج گلوگاه یا منفذ برجسته را که دشمن ممکن است از آنجا برای غلبه بر مسلمین هجوم بیاورد را برشمردیم. این منافذ، منافذی بودند که می‌توانستند گلوگاه هجوم جنگ سخت یا نرم باشند.

اولین نکته ای که در جمع بندی مورد توجه است این است که مرزبانی به نقاط سرزمینی یا مرز های جغرافیایی نیست. این مرابطه اگر بخواهد کامل باشد که جلوی دشمن را سد کند باید همزمان با یکدیگر در این پنج حوزه مرزبانی کرد. ممکن است در آینده چه دور یا نزدیک‌، مدل مرزبانی گسترش پیدا کند. همه ی نکاتی که در مرزبانی گفتیم فرصت یا نیاز این نبود که همه ی ابعاد را به تفصیل بگوییم. در دفاع یا در رصد دشمن برای دفاع باید در همه ی این حوزه ها با دقت و درایت مرز بانی صورت بگیرد. حالا در جای خود بعد از مرزبانی تولید ظرفیت مقابله یک بحثی است که الان از مباحث ما خارج است. این را ممکن است به مناسبت در آینده در حوزه ی جنگ نرم مورد توجه قرار دهیم. اجمالا مرزبانی منحصر به نقاط سرزمینی یا مرز های جغرافیایی نیست و شامل مباحث گسترده ای است که ما پنج محور اصلی آن را برشمردیم.

نکته ی دوم مرزبانی در گلوگاه های تهدید نرم در کنار مرز های جغرافیایی یک ضرورت انکار ناپذیر است. نه اینکه اقدامی مستحسن است بلکه عملی واجب است دلیل آن هم این است که اگر در این زمینه غفلتی صورت بگیرد شما ممکن است مرز های شرقی کشور را مثلاً مهار کنید. مرز های آبی کشور را در جنوب یا شمال رصد و مهار کنید. اما دشمن از یک سوراخ و منفذی استفاده کند و میکروب دارو ها را وارد کشور کند و همه را آلوده کند یا ممکن است نقاط قوت شما را شناسایی کند و اسناد مربوط به آن را ربایش کند یا ممکن است کارگزارانی که شما به کار می‌گیرید در آن ها نفوذ کند یا افراد نفوذی را در کارگزاران تضعیف کند. یا همه ی این ها شما نتیجه ی این مقابله را واگذار می‌کنید و در وجه اتم آن ممکن دین و باور ها، اصلا حاکمیت دینی وضع شده تا زمینه ی تعالی بشر را فراهم کند شما به مرز های جغرافیایی چسبیدید و دین جوانان را بردند که در این صورت حاکمیت چه فرقی با بقیه ی حاکمیت ها می‌کند پس از آنجا که ممکن است غفلت در منافذ مرزبانی نرم یا متعدد باعث از دست رفتن نتیجه ی دستاورد های مرزبانی در گلوگاه های سخت و مرز های جغرافیایی باشد یک ضرورت به حساب می‌آید. باید از همه ی این حوزه ها به طور توأمان مراقبت و صیانت و حفاظت شود تا دستاورد های موفقیت در مرابطه های مرز جغرافیایی به تاراج نرود.

نکته ی سوم: مرابطه و مرزبانی از مرز های اعتقادی بیشترین اهمیت را در مقایسه با مرزبانی در حوزه های تهدید جغرافیایی دارد. مرزبانی در این حوزه کاری پیچیده تر و پر هزینه تر است. در هجوم به مرز جغرافیایی دشمن یا به صورت پیاده یا سواره با تانک ، نفر بر، زرهی، آلات و ابزار آلات جنگی، با بوق و کرنا و کوبیدن بر طبل جنگ هجوم می‌آورد. اینجا دشمن کاملا دیده می‌شود و قابل شناسایی و تخمین زدن و ارزیابی است و متناسب با تخمین و ارزیابی که حاصل می‌شود قابل مقابله است اما خصوصا در جنگ نرم خصوصاً جنگی که عقل و درایت و ادراکات بشر را هدف قرار می‌دهد نه در آن طبل جنگ است و نه اعلان است ، از غفلت ها استفاده می‌کنند، شبیه خون می‌زنند با زبان دشمن سخن نمی‌گویند با دلسوزی پدرانه و برادرانه سخن می‌گویند جامعه را فریب می‌دهند و برای خود می‌کنند و در لشکر کفر جای می‌دهند پس این کار بسیار پیچیده و پر هزینه است. هم اقدام هجومی آن پر هزینه است، شما الان اگر بخواهید تخمین بزنید ثروتی که خرج رسانه های غربی معاند برای تخریب اعتقادات جوامع مسلمین می‌شود، این ها را جمع کنید می‌توان با آن چند کشور را اداره کرد. هم مقابله با آن ها پر هزینه است. یک نقطه ضعف اساسی این است که مقابله با ترویج باطل به شیوه هایی که آن ها انجام می‌دهند هزینه های بالایی دارد. خنثی‌سازی فعالیت آن ها حجم گسترده ای از فعالیت را می‌طلبد که پر هزینه است. این فعالیت پیچیده و پر هزینه در مقایسه با مرزبانی در نقاط جغرافیایی که آشکار و علنی است، کاری طاقت فرسا است زیرا تهدیدات این حوزه زیر پوستی و غیر آشکار است و برای عموم جامعه اصلا قابل تشخیص نیست. این کار اقتضاعات خاص خود را دارد.

نکته ی چهارم: نقش دانشمندان و علمای ربانی و آگاه و مجاهد در مرابطه از مرز های اعتقادی نقشی ویژه و منحصر به فرد است به بیانی که عرض کردیم، چه آنجا که بخواهند با خرافه ها مقابله کنند یا به عمل تشویق کنند یا بخواهند برای پرسش ها پاسخ تولید کنند. این ها نقش آفرینی های تخصصی و ویژه است. والا بودن جایگاه دانشمندان و علمای عامل در فرهنگ و تراس اسلامی به دلیل نقش سازنده ی آن ها در دفاع از باور های دینی غیر قابل انکار است. البته وجود علما و خبرگان در این مسیر یک مطلب است و استفاده از ابزار ها و روش های جدید و نوین یک مطلب دیگری است. امروز اهمیت فضای سایبری برای کار کردن علما چه در ترویج باور های اعتقادی چه در مقابله با باور های توهمی و خلل هایی که دشمن ایجاد می‌کند یک جایگاه ویژه ای دارد. ما از فرصت و ظرفیت فضای سایبری و مجازی نباید غافل باشیم برای بهره گیری ها در ترویج اندیشه ی دینی یا مقابله با تهدیدات اندیشه ی دینی؛ متاسفانه ما به اندازه‌ی کافی از این ظرفیت ها استفاده نکردیم. وقتی ما می‌گوییم نقش دانشمندان و علما برجسته است معنایش این نیست که به ابزار در اختیار آن ها فکر نکنیم ، ابزار هم نقش برجسته و والایی دارند که باید آن را فکر کرد. مثلاً یک دانشمندی اگر بخواهد برای سه نفر آدم سخن بگوید در یک جنگ یا اتاق کوچک با هم گفت و گو می‌کند اگر قرار باشد برای هزار نفر سخن بگوید نیاز به بلند گو دارد اگر همه ی جهان را بخواهد خطاب قرار دهد امروز فضای رسانه ای نقش بلندگو دارد این شکل ساده بود حالا انیمیشن‌ ها و طرح های هنری در این فضا و اثرگذار برای سطوح مختلف از نسل چه کودکان یا خردسالان یا نونهالان یا بزرگان یا سالمندان همه در فضای سایبری امکان اثرگذاری دارند.

نکته ی پنجم: رباط و مقابله با دشمن در عرصه ی تهدیدات نرم و در برابر هجوم علیه اعتقادات، چه اعتقادات من به عنوان یک عضو جامعه، که خود را مرابطه و محاسبه کنم و هجوم دشمن را نسبت به خود بشناسم و بخواهم در برابر آن مقابله کنم چه به عنوان پدر خانواده برای خانواده ی خود چه به عنوان یک روحانی در شهری که هستم چه در سطح ملی برای حفاظت از دین و اعتقاد و باور های اعتقادی کل جامعه ، این افضل الرباط است. مرابطه در این حوزه افضل الرباط است زیرا در کلمات بزرگان مثل مرحوم علامه حلی که عبارت ایشان را به مناسبتی هم اشاره کردیم می‌فرمایند: افضل الرباط المقام به اشد ثقور خوفا ، بهترین مرابطه با فضیلت ترین رباط، استقرار در مرز هایی است که بیشترین خوف از آن مرز ها یا بیشترین خطر از آن مرز ها متوجه جامعه ی اسلامی است و بیشترین نیاز برای رصد کردن در آنجا است. لشدت حاجه المناق و کثرت النفع به مقامهی به، وقتی یک مرزی است و بیشترین فشار روی آن است و لازم است این رصد در آنجا با قوت صورت بگیرد وقتی آنجا دشمن را سناختسپو توانستید خطر را دفن کنید بیشترین سود را بردید کثرت نفع مقامه در آنجا بیشترین بهره عاید مسلمانان شده است. اگر ملاک برای افضل الرباط اشد صدور الخوف باشد و اشد حاجت هناک باشد و کثرت النفع مقامهی در آنجا باشد مرز های اعتقادی از جمله مرز هایی است که بیشترین خوف برای به بیراهه کشاندن مسلمان ها و تهی کردن غالب مسلمانان از اعتقادات دینی در آنجا است. بیشترین رصد آنجا مورد نیاز است و بیشترین سود را جامعه ی اسلامی از آنجا می‌برد.

فتحصل از جمیع ما ذکرنا به اینکه لازم است که در کنار مرابطه از مرز های جغرافیایی از سایر مرز ها و از سایر تهدیدات هم رباط صورت بگیرد خصوصا رباط در حوزه های هجوم علیه اعتقادات جامعه و رصد تهدیداتی که در این حوزه وجود دارد و مقابله با تهدیداتی که ممکن است در این حوزه شکل بگیرد. این مجموعه ی عرائضی که طی چند جلسه در این عرصه داشتیم.

مدت مرابطه

موضوع بعدی را که آغاز می‌کنیم و در جلسات بعد ادامه می‌دهیم، مدت الرباط است. بحث ما از منافذ رباط یا گلوگاه های رباط پایان یافت. مدت الرباط بحث بعدی است. مشهور این است که برای رباط مدت اقل و اکثری قائل شدند. مرحوم شیخ طوسی در تهذیب و بقیه ی علما هم در کتب شان که به بعضی از آن ها اشاره خواهیم کرد شبیه به این نکته را آوردند. شیخ طوسی در تهذیب با استناد به روایت ذراره از دو امام بزرگوار ، حضرت امام صادق و امام باقر علیه السلام آورده است که اَلرِّبَاطُ ثَلاَثَةُ أَيَّامٍ، رباط و مرابطه سه روز است. وَ أَكْثَرُهُ أَرْبَعُونَ يَوْماً، و حداکثر آن هم چهل روز است. فَإِذَا جَاوَزَ ذَلِكَ، اگر مرابطه از چهل روز گذشت فَهُوَ جِهَاد این دیگر مرابطه نیست و جهاد است.

ایشان با استناد به این روایت تاکید دارند که مدت مرابطه بین سه روز تا چهل روز است. البته ما روایات این باب را بررسی می‌کنیم اما عمده ی روایت همین روایت است که مرحوم شیخ طوسی به آن استناد کرده و سند آن هم معتبر است. خلاصه ی حرف که آخر می‌خواهیم بگوییم این است که به نظر ما در خصوص اقل مدت رباط می‌توانیم به این روایت استناد کنیم و تهدید زمانی آن را بپذیریم. اما اعتقاد ما این است که به این روایت نمی‌توان استناد کرد و زمان بندی اکثر یعنی چهل روز را در ضلع بالا پذیرفت. این روایت در ضلع بالا بیان فضیلت مرابطه پس از چهل روز را در نظر دارد. می‌فرماید فَإِذَا جَاوَزَ ذَلِكَ فَهُوَ جِهَاد اگر از چهل روز گذشت ارزش جهاد را دارد اما به این معنا نیست که مرابطه تا چهل روز جایز است، بعد از آن دیگر خیر یا اگر قرار شد از چهل روز رد شود اذن امام بر اساس این چیزی که برخی از فقها گفتند لازم و ضروری می‌آید. راجع به ذیل این سخن در آینده حرف های زیادی خواهیم زد اما ضلع اکثر را اجمالا با این روایت نمی‌توانیم اثبات کنیم حتی اگر مساهمه از دلالت روایت زراره بر چهل روز بر ضلع اکثر عبور کنیم، بگوییم عیب ندارد همین که می‌گویید فَإِذَا جَاوَزَ ذَلِكَ فَهُوَ جِهَاد یعنی مرابطه تا چهل روز بیشتر معنا ندارد اگر این را هم بپذیریم این روایت به مرابطه در زمان حکومت های جر با شرایط مخصوص آن زمان انصراف دارد. این روایت در زمان امام باقر و امام صادق علیهم السلام وارد و بیان شده است. فضای آن روز را ترسیم می‌کند و آن روز را می‌گوید. ناظر به مرابطه در دوران برپایی نظام اسلامی و بسط ید امام عادل نیست خصوصاً اگر منافذ خصوص دشمن برای ضربه زدن به نظام اسلامی متعدد و متنوع باشد. فرض کنید در مرز های شمال شرق، شرقی ، جنوب ، هوایی ، آبی ، غربی و در وضعیت فعلی ما تهدید داریم ، که داریم. اگر غفلت کنید گروه های عملیاتی تروریست وارد کشور می‌شوند. فرض کنید اصلا ارتش های کلاسیک هم جرئت نکنند وارد کشور شوند ، مجموعه ی جریان های تروریستی دنبال فرصت هستند از یکی از این منافذ وارد شوند. شما میگویید خب بسم الله الرحمن الرحیم ، چهل روز بیشتر مرابطه ای وجود ندارد. در این چهل روز ها عده ای هم در حد کف کفایت می‌روند و این سست بودن مرز ها و اگر نتوانیم آن ها را کنترل و مهار کنیم غیر از چهل روز، ممکن است باعث شود ما از این مرز ها آسیب ببینیم خصوصا اینکه مرز رصد و کنترلی و مرابطه گفتیم فقط مرز های جغرافیایی نیست ، به غیر از اینکه شما مرز های جغرافیایی را پایش می‌کنید، جغرافیای مراکز حساس را باید در قلب کشور مراقبت کنی. باید از مرزبانان هم مراقبت کنی و از مجموعه ی عوامل انسانی هم باید مراقبت کنی زیرا دشمن روی این ها هجوم می‌آورد. وقتی دشمن از منافذ مختلف برای ضربه زدن به کشور اسلامی هجوم می‌آورد ، پول خرج میکند، طراحی می‌کند ، جلسه می‌گذارد ، رفت و آمد می‌کند ، فیلم می‌سازد و انیمیشن تولید می‌کند شما نمی‌توانی بگویی رصد در این حوزه ها با چهل روز کفایت می‌کند. کف مسئله این است که بگویی قدر کفایت است. به هر میزان که اقتضا کرد رصد و مرابطه باید ادامه پیدا کند.

ما برای روشن شدن ابعاد مسئله قبل از اینکه وارد مباحث تفصیلی در این حوزه شویم لازم است چند نکته را بیان کنیم. به نظر ما این نکات در فهم مرابطه در دوران فعلی و صدور روایات کمک شایانی خواهد کرد و ان شاءالله آن ها را بیان می‌کنیم سپس وارد اصل مطلب می‌شویم.