درس خارج اصول استاد رضازاده

موضوع: اصول عملیه/استصحاب/حجیت استصحاب/اخبار/روایت سوم/تقریب الاستدلال

در اینجا متیقن چیست و آیا استصحاب کردن او مثبت حجیت استصحاب است یا نه؟

مرحوم آخوند درکفایة الاصول با عبارت این می فرماید: « والاستدلال بها على الاستصحاب مبنيٌّ على إرادة اليقين بعدم الإِتيان بالركعة الرابعة سابقاً والشك في إتيإنّها.

وقد أشكل بعدم إمكان إرادة ذلك على مذهب الخاصة ، ضرورة أنّ قضيته إضافة ركعة أُخرى موصولة ، والمذهب قد استقرّ على إضافة ركعة بعد التسليم مفصولة ، وعلى هذا يكون المراد باليقين اليقين بالفراغ ، بما علّمه الإمام عليه‌السلام من الاحتياط بالبناء على الأكثر ، والإِتيان بالمشكوك بعد التسليم مفصولة.»[1]

توضیح عبارت: ( خلاصه کلام ایشان)مستصحب ما عدم اتیان رکعت چهارم است ( در شک سه و چهار یقینا قبلا رکعت چهارم اتیان نشده بود ) حالا که شک دارم ، در ظرف شک ، نمی دانم آن رکعت چهارم اتیان شد یا نه؟ استصحاب می کنم ، عدم اتیان آن رکعت را.

به این فرمایش ایشان اشکال شده است ( مستشکل شیخ انصاری است): ( اشکال این است ) که اگر مستصحب آن عدم اتیان به رکعت چهارم باشد، این مخالف با مذهب است، چه اینکه وقتی ما استصحاب کردیم عدم اتیان به رکعت چهارم را، معنایش این است که من رکعت چهارم را نخواندم، پس بنابراین ، باید قبل از سلام نماز در همین ظرفی شک کردم حرکت کنم و رکعت چهارم را اتیان کنم و این موافق با اهل سنت است چه اینکه به مذهب ما، مشهور از علماء شیعه فتوی می دهند که لازم است آن مشکوکه بعد از سلام اتیان شود نه اینکه قبل از سلام اتیان شود پس بنابراین باید مستصحب غیر از عدم اتیان رکعت چهارم باشد و آن اینکه فراغ ذمه باید شود و مراد به یقین یعنی یقین به فراغ ذمه است.

به تعبیر دیگر: باید متیقن آن فراغ ذمه باشد ( و قبلا گفتیم متیقن یا عدم اتیان رکعت چهارم و یا به اتیان رکعت سوم و یا فراغ ذمه با اتیان نماز احتیاط بعد از سلام حاصل می شود و مرحوم آخوند آن نظر را عدم رکعت چهارم است و مستشکل می گوید متیقن آن فراغ ذمه است) که یقین داریم بعد از سلام حاصل می شود.

از بیان امام استفاده کردیم (که بعد خواهد آمد )که بعد از شک بین دو و چهار بناء اکثر بگذار و نماز احتیاط را بعد از سلام بیاور و بعد از این کار ، (یعنی یقین فراغ ذمه بعد از سلام) از دو حال خارج نیست:

یا این نماز که من خواندم صحیح بوده و شک من بی جا بوده است و در واقع نماز کامل بوده، این نماز احتیاط من، که انجام شده است بعد از نماز که صدمه به نماز نمیزند؛ یعنی وظیفه من چهار رکعت بوده است و آنهم را خوانده ام مثل این که نماز احتیاط نخواندم و این نماز احتیاط بعد از سلام، نماز مستقلی است.

و یا شک من بجا بوده و رکعت چهارم اتیان نشده و قهرا نماز من سه رکعتی بوده است و این نماز احتیاط بعد از سلام ، که خواندم بجای آن رکعتی که از نمازم کم شده چون امام دستور داده ضمیمه سه رکعت می شود و قهرا نمازم صحیح است؛ پس اگر نماز احتیاط بعد از سلام اتیان بشود، من یقین به فراغ ذمه دارم چه نمازم را چهار رکعتی و چه سه رکعتی سلام داده باشم، در هر دو صورت ذمه من فارغ است.

و اما اگر نماز احتیاط قبل از سلام واقع شود اگر نمازم سه رکعتی بود و آن رکعت قبل از سلام اضافه شده نمازم درست است و اگر نمازم چهارم بوده و بعد یک رکعت به عنوان نماز احتیاط اضافه خواندم نماز من پنج رکعتی و ما نماز یومیه پنچ رکعتی نداریم و نمازم باطل است پس متیقن من آن فراغ ذمه ای است که با خواندن نماز احتیاط بعد از سلام حاصل می شود.

مرحوم آخوند به این اشکال مرحوم شیخ جواب می دهند با این عبارت: « ويمكن ذبه بأنَّ الاحتياط كذلك لا يأبى عن إرادة اليقين بعدم الركعة المشكوكة ، بل كان أصل الإِتيان بها باقتضائه ، غاية الأمر إتيإنّها مفصولة ينافي إطلاق النقض ، وقد قام الدليل على التقييد في الشك في الرابعة وغيره ، وأنّ المشكوكة لا بدّ أن يؤتى بها مفصولةً ، فافهم.»[2]

توضیح عبارت : ( خلاصه فرمایش این است) اینکه نماز احتیاط بعد از سلام اتیان شود و این عقیده ما شیعه است این منافاتی ندارد با اینکه متیقن عدم اتیان رکعت چهارم باشد و بلکه خود نماز احتیاط بعد از سلام ، که ائمه دستور دادند اصل اتیانش بخاطر همین است که رکعت چهارم معلوم نیست اتیان شده باشد و عدم او استصحاب می شود یعنی وقتی من استصحاب کردم عدم رکعت چهارم را ، دید نماز یک رکعت کم دارد قهرا بعد از سلام وظیفه من نماز احتیاط است نهایت وقتی مستصحب وقتی عدم رکعت چهارم شد و وظیفه نماز احتیاط بعد از سلام بود اینجا یک تصرفی در استصحاب و مستصحب انجام بشود و آن این است وقتی استصحاب کردم عدم رکعت چهارم را ، این اطلاق دارد که لازمه استصحاب این است که یک رکعت کم است و باید اتیان بکنی و اینکه این نماز را هم قبل و بعد از سلام انجام بدهد سازگاری دارد و از طرفی ما دلیل داریم باید که نماز احتیاط بعد از سلام باشد و آن دلیل تقیید می کند آن اطلاقی که از استصحاب عدم رکعت چهارم بدست آمد پس استصحاب من صحیح است و مخافت با مذهب هم نخواهد بود.

نتیجه: مرحوم آخوند قبول دارند این روایت دلیل بر استصحاب است و معتقد اند که متیقن که من استصحاب می کنم آن عدم رکعت چهارم و همچنین قبول دارند مخالف با مذهب هم پیش نمی آید بخاطر تقیید اطلاق استصحاب رکعت چهارم و معتقدند که نماز احتیاط بعد از سلام اتیان شود.

مرحوم صاحب عنایة الاصول [3] این جوابی که مرحوم آخوند ( از این اشکال که مستصحب عدم اتیان رکعت چهارم است خلاف مذهب امامیه نیست ) دادند را قبول دارند.