درس خارج اصول استاد رضازاده

موضوع: مقدار فحص از دلیل

فوائد الاصول می فرماید: کسانی که فحص از دلیل در شبهه حکمیه لازم را می دانند به ادله اربعه استدلال کردند و عمده دلیل که فحص لازم است همان عقل است چه اینکه عقل می گوید پس از آنکه مکلف می داند بناء شارع مقدس در بیان احکام به نحوی که در بین عقلاء متعارف است که مقصودشان را به یکدیگر تفهیم و ابلاغ می کنند یعنی مقصود خودش را بیان کرده است و باید خود مکلفین فحص کنند و بررسی کنند تا اینکه در هر مسئله ای بیان شارع را بدست آورند با توجه اینکه مکلفین این را می دانند و اگر فحص نکنند و در واقع تکلیف از انها فوت بشود معاقب خواهد بود پس عقل می گوید برای اینکه معاقب نباشی فحص از بیانات شارع کن.

فحص از دلیل بر احکام می شود گفت از صغریات و یکی از مصادیق فحص از معجزات کسی است که ادعای نبوت کرده است و همانطوری که کسی ادعای نبوت کند قبل از پیغمبر اسلام عقل می گوید که شاید راست بگوید و برود تحقیق کند و یکی از شاخه معجزه پیغمبر همین فحص از بیاناتی است که برای دستورات خودش این مدعی پیامبر بیان کرده است.

ممکن این حکم عقل را که فحص از دلیل لازم است با وجه آخری بیان و تقریر کرد.

اقول: شاید وجه آخر که مقصود نائینی است همان از باب شکر منعم که لازم است و یکی از راههای شکر منعم فحص از بیانات منعم است و بر طبق آن بیانات عمل کنیم.

نسبت به ادله برائت نقلیه سه قول است:

1: اکثرا می گویند اطلاق دارد و اطلاق تقیید شده به مقیداتی که بیان شد مثل کتاب و سنت و عقل و برائت عقلیه در جایی است که فحص از دلیل بکنیم اگر به دلیل نرسیدم برائت جاری می کنیم.

2: مرحوم آقا ضیاء عراقی می گوید که برائت نقلیه اطلاق دارد ولی این اطلاق تقیید نشده است زیرا ادله تقیید ارشاد به حکم عقل هستند و بعد خواهد آمد که ما دو شاهد داریم که این ادله تقیید ارشاد به حکم عقل است و تقیید در جای درست است مفاد ادله تقیید دلیل مولوی باشد چون مفاد اطلاق رفع ما لا یعلمون اطلاق مولی است و تقیید هم باید دلیل مولوی باشد نه ارشادی و این تقیید در مقام اثبات کاشف از تقیید مراد جدی شارع باشد.

و بیان دیگر: اطلاق و تقیید مربوط به مقام اثبات است و ناظر به مراد استعمالی مولی است و وقتی آن حکم مقید می شود که این مراد استعمالی که با الفاظ بیان شده موافق با مراد جدی مولی باشد و آنوقت می گوییم خواسته مولی مطلق نیست و بلکه به بعد از فحص است ولی ادله تقیید مولوی نیستند و ارشاد به حکم عقل است و در جای خودش ثابت شده است که دلیل ارشادی نمی تواند دلیل مولوی را نقیید کند.

3: حدیث رفع اطلاق ندارد که این قول فرمایش آخوند است که در حاشیه بر رسائل دارد که عبارت این گونه است:« قد عرفت انّه لا استقلال للعقل بالبراءة قبل الفحص في الشّبهات الموضوعيّة مطلقا، كما في الحكميّة... و لا إطلاق للنّقل الدّالّ على البراءة فيها لقوّة احتمال سوقه مساق حكم العقل، و لا ينافيه كونه في مقام المنّة، فانّها بملاحظة عدم إيجاب الاحتياط مع انّه كان بمكان من الإمكان.» [1]

توضیح عبارت: قبلا بیان شده است که در شبهه موضوعیه عقل مستقل است و حکم به جاری کردن برائت قبل از فحص را می دهد همچنین این حکم عقل در شبهات حکمیه هم است ......و برائت نقلیه مثل رفع ما لایعلمون اطلاق ندارد زیرا ارشاد به حکم عقل است.

و اشکال نشود: که اگر رفع ما لایعلمون مولوی نیست و ارشاد به حکم عقل با منت حدیث رفع منافات دارد.

در جواب می گوییم: که در عین اینکه حدیث رفع ما لا یعلمون ارشادی است و مولوی نیست منافاتی با در مقام منت بودن حدیث رفع ندارد زیرا حدیث رفع در مقام منت است از این جهت که شارع می توانست احتیاط را لازم و واجب کند مثل باب دماء و اعراض و فروج و چون احتیاط را واجب نکرد از این جهت منتی بر مکلفین است.