درس خارج اصول استاد رضازاده

موضوع: تذنیب

تذنیب:لا يخفى‌ انه‌ اذا دار الامر بين‌ جزئية شى‌ء او شرطيته‌ و بين‌ مانعيته‌ او قاطعيته‌ لكان من قبيل المتباينين و لا يكاد يكون من الدوران بين المحذورين لا مكان الاحتياط باتيان العمل مرتين مع ذاك الشّي‌ء مرة و بدونه كما هو اوضح من ان يخفى‌.[1]

بحث در اصول عملیه بود که قبلا بیان شد.

اگر شک در تکلیف باشد، جای برائت است و اگر تکلیف معلوم است به علم اجمالی و شک در مکلف به باشد، گاهی دوران بین متباینین است و گاهی دوران بین محذورین است و گاهی دوران بین اقل و اکثر است.

مرحوم آخوند در طرح هر کدام از این سه (دوران بین متباینین، محذورین، اقل و اکثر)، مطالبی تحت عنوان تنبیهات بیان کردند که بحث در تنبیه چهارم از دوران بین اقل و اکثر است.

در این تنبیه، مرحوم آخوند تحت عنوان تذنیب، مطلبی دارند و بزرگان هم در این ارتباط، کلماتی دارند.

قبلا بیان شد که در دوران بین محذورین، انسان مخیر است بین انتخاب یکی از این دو طرف، فرض کنید یوم الشک آخر ماه رمضان است، نمی دانم روزه گرفتن امروز واجب است و یا حرام است؟

اگر آخر رمضان است، روزه واجب است و اگر اول شوال است، روزه گرفتن حرام است. در اینجا دوران بین محذورین است و انسان مخیر است یک طرف را انتخاب کند. چون نه ترک هر دو ممکن است و نه امتثال هر دو.

اما اگر دوران بین متباینین باشد، مثلا کفاره ای به ذمه من آمده است، نمی دانم اطعام 60 مسکین لازم است یا صوم دو ماه، در اینجا می فرمایند امتثال هر دو ممکن است و احتیاط این است که هر دو را انجام بدهد.

پس در دوران بین محذورین، احتیاط ممکن نیست و یک طرف را انسان باید انتخاب کند اما اگر دوران بین متباینین بود، احتیاط ممکن است و چون علم اجمالی منجز است، باید انسان هر دو طرف را اتیان کند.

بعد از این مقدمه، در این تذنیب، موضوع بحث این است که اگر دوران بین جزئیت یک شیء برای مامور به و مانعیت یا قاطعیت آن شیء بود، یا اگر بین شرطیت یک شیء و مانعیت یا قاطعیت آن شیء بود، مرحوم آخوند می فرمایند در این صورت داخل در محذورین نیست، بلکه داخل در متباینین است. چه اینکه احتیاط ممکن است و شخص دو عمل انجام می دهد: یک عمل با شیء مشکوک و یکی بدون شیء مشکوک و قهرا ذمه او بریء خواهد شد.

ایشان می فرمایند: در دوران بین جزئیت و مانعیت یا شرطیت و مانعیت، اگر شیء مشکوک جزء باشد، فعل آن واجب است و اگر مانع یا قاطع باشد، ترک آن معتبر است. پس من نمی دانم عمل من مقید به فعل مشکوک است یا به ترک آن.

ایشان می فرمایند: نماز روز جمعه را نمی دانم که حمد باید جهری خوانده شود یا اخفاتی، یعنی آیا نماز مقید به جهر شده است یا مقید به عدم جهر شده است. در اینجا دوران بین جهر و عدم جهر است.

که در دو رکعت آخر، اگر به جای تسبیحات، حمد را خواند، بحث است که بسم الله این حمد، باید بلند گفته شود یا آهسته. آیا این حمد مقید به این است که بسم الله آن را بگوئیم یا بلند گفتن مانع و قاطع است؟!

در رکعت اول یا دوم، انسان وارد سوره می شود، بعد شک می کند که حمد را خوانده یا نه، در اینجا امر دائر است بین اینکه آیا خواندن حمد لازم است یا خیر و آیا شرط است یا جزء است و بین اینکه خواندن حمد مانع است. یعنی آیا نماز مقید به تدارک حمد است یا به عدم تدارک حمد.

در اینگونه موارد مرحوم آخوند فرمودند دوران بین متباینین است و باید دو نماز بخواند، یکی با اتیان مشکوک و دیگری با ترک آن.

آیا موضوعی که در تذنیب بیان شده و مرحوم شیخ هم مثالی برای آن بیان کرده اند، داخل در اقل و اکثر است، یعنی آیا اقل واجب است که قرائت بدون جهر باشد و یا اکثر واجب است که قرائت بدون جهر باشد و یا داخل در متباینین است؟

ظاهر فرمایش مرحوم شیخ در رسائل این است که داخل در اقل و اکثر است و همان مطالبی که در اقل و اکثر بیان شد، در اینجا هم جاری است.

مثلا مرحوم شیخ فرمودند عقلا باید احتیاط شود و اکثر اتیان شود، چون علم اجمالی منجز است.

مرحوم آخوند فرمودند داخل در متباینین است و هر دو باید انجام شود.

مرحوم نائینی در فوائد مثل مرحوم آخوند می فرمایند داخل در متباینین است.

امکان دارد گفته شود داخل در محذورین است، چون تمکن از مخالفت قطعیه ندارد. یعنی عمل مشکوک، نمی تواند این عمل را به نحوی انجام دهد که مخالفت قطعیه لازم بیاید، چه اینکه وقتی عمل را انجام داد، یا آن مشکوک را اتیان می کند و یا اتیان نمی کند، یعنی ظهر جمعه را یا جهرا می خواند و یا نمی خواند و بنا بر هر دو تقدیر، علم به مخالفت ندارد و وقتی علم به مخالفت ممکن نشد، داخل در محذورین می شود.

این موضوعی که در تذنیب بیان شد، از جهت اینکه داخل در اقل و اکثر است یا در متباینین و یا در محذورین، سه وجه است که بعضی می گویند در اقل و اکثر داخل است و بعضی می گویند در متباینین و بعضی می گویند در محذورین داخل است.