درس اصول استاد علی‌اکبر رشاد

امسال پانزدهمین سال این دوره اصول به حساب می آید . این دوره با مباحث مربوط به فلسفه اصول آغاز شد. پاره ای از مباحثی که ما تحت عنوان فلسفه اصول بحث کردیم در دروس متعارف از آنها به مبادی اصول تعبیر می شود. سپس وارد مباحث الفاظ شدیم. سال گذشته به مبحث مفاهیم رسیدیم و جهات تمهیدیة و کلیات بحث مفاهیم و مفهوم و مقدمه مفهوم مخالف را طرح نمودیم. سپس وارد بحث مفهوم شرط شدیم و اواخر سال هم درس را با مبحث تداخل اسباب و مسببات که معمولا به عنوان متمم مفهوم شرط مطرح می شوند درس را خاتمه دادیم. با اینکه مایل بودم بحث تداخل اسباب و مسببات را تفصیل بیشتری بدهم ولی در سال جدید آن بحث را ادامه نمی دهیم و بحث مفهوم وصف را آغاز می کنیم.

طبق روال ، ما در ابتدا ساختار و سر فصل های بحث را بیان می کنیم. من در ابتدا اجمالا این سر فصل ها را عرض می کنم و بعد یک یک آنها را مورد بحث و بررسی قرار می دهم. ما معمولا تحت عنوان « التلویح الی نشأة المبحث » اشاره ای به پیشینه هر مبحث می کنیم سپس وارد مبادی تصوریة می شویم. مثلا در اینجا باید در ابتدا بیان کنیم که مراد از وصف چیست و اقسام آن کدام است. و سپس اینکه مراد از مفهوم وصف چیست و محل نزاع در مبحث مفهوم وصف کجا است ؟ به دنبال آن اقوال مثبتین ، اقوال نافین و اقوال قائلین به تفصیل را بیان و بررسی می کنیم. عده ای قائل اند که وصف مطلقاً دارای مفهوم است. عده دیگری قائل اند که وصف مطلقاً فاقد مفهوم است و عده ای هم به أشکال گوناگون قائل به تفصیل هستند و بعضی از وصف ها را دارای مفهوم و بعضی دیگر را فاقد مفهوم می دانند. ما یک یک این اقوال را نقل و نقد می کنیم تا برسیم به رأی مختار.

برای قول حجیت وصف ادله فراوانی ذکر شده است. ما این ادله و ادله نافین و ادله قائلین به تفصیل را بیان کرده و از بین نظرات موجود نظریه مختار را بیان می کنیم و یا نظریه جدیدی را تحت عنوان نظریه مقترح ارائه می نماییم. اول باید بدانیم فایده این بحث چیست ؟ یعنی چه آثاری بر اثبات مفهوم وصف مترتب است و چه آثاری بر نفی مفهوم وصف مترتب است. در مباحث تمهیدیة ما به پیشینه مبحث مفاهیم خواهیم پرداخت. اگر ما بگوییم که مبحث الفاظ مهمترین مبحث علم اصول است گزاف نگفته ایم. و اگر مبحث مفاهیم را از مهمترین مباحث الفاظ بنامیم باز هم بیراه نگفته ایم. در دوره های اخیر بر خلاف گذشته، مبحث مفاهیم در دروس اصول به تفصیل مورد بررسی قرار می گیرد. مثلا در کتاب «الذریعة الی اصول الشریعة» [1] که متعلق به سید مرتضی

چون وصف در علم اصول، تعریف بسیار گسترده ای دارد. وصف در اصول شامل انواع صیغ و ساخت های لفظی می شود. وصف در اصطلاح مفاهیم با صفت در اصطلاح نحو متفاوت است‌. در اصطلاح نحاة صفت همان نعت است و معنای محدودی دارد. لکن در اصول انواع صیغ و ساخت های لفظی که به نحوی دلالت بر قیدی در کلام می کنند،وصف قلمداد می شوند. وصف اصولی « مطلق القید الوارد فی الکلام » است . هر قیدی که در کلام بیاید در اصطلاح اصول به آن وصف گفته می شود. لذا وصف اصولی شامل اسم فاعل ، اسم مفهول، صفة مشبهة ، صیغة مبالغة ، افعل تفضیل ، اسم زمان ، این مکان ، اسم منسوب مثل ایرانیّ ، تهرانيّ ، حال و ظرف و جار و مجرور هم می شود. مثلا در جمله « أطعم رجلا یوم الجمعة » لفظ «یوم الجمعة » که در اصطلاح نحوی ظرف است در اصطلاح اصولی وصف است. یا مثلا در جمله «تصدق علی الفقراء » لفظ «علی الفقراء » در اصطلاح اصولی وصف است. پس وصف در اصطلاح علم اصول معنای بسیار گسترده ای دارد و سزاوار است که ابتدا از مفهوم وصف بحث شود نه از مفهوم شرط

نکته دیگر اینکه وصف تقسیمات مختلفی دارد که بحث از این تقسیمات در محل نزاع مفهوم وصف دخیل است. مثل تقسیم وصف به وصف احترازی و وصف توضیحی‌. واضح است که اگر وصفی توضیحی باشد و فقط به نحوی معنای یک اسمی را توضیح داده و واضح تر کرده باشد چنین وصفی مفهوم ندارد و مفهومی بیش از این توضیح افاده نمی کند‌ ولی اگر وصفی احترازی باشد و موصوفی را از غیر آن جدا کند چنین وصفی محل نزاع است که آیا مفهوم دارد یا ندارد.

باز از جهت دیگری می توان وصف و خاصة وصف نحوی را به چهار قسم تقسیم کرد. این تقسیم از این جهت است که نسبت بین موصوف و وصف چیست؟ می توان گفت که نسب اربعه منطقی بین موصوف و وصف قابل تصور هستند. گاه بین موصوف و وصف نسبت تساوی هست. مثل « الإنسان المتعجب» . آیا در این مثال می توانیم بحث کنیم که وصف دارای مفهوم هست یا نیست ؟ چنین بحثی لزوم ندارد چون تعجب وصف ذاتی انسان است و مانند این است که شما لفظ انسان را تکرار کرده باشید. این وصف چیزی بر موصوف خود اضافه نمی کند. گاه نسبت بین وصف و موصوف عموم و خصوص مطلق است به این صورت که وصف اعم از موصوف است. مثل «الانسان الماشی» یعنی انسانی که راه می رود. وصف ماشی اعم از انسان است چون باقی حیوانات هم راه می روند. گاه بر عکس صورت قبل وصف أخص از موصوف است. مثل «الإنسان الکریم» و گاهی هم بین صفت و موصوف عموم و خصوص من وجه است یعنی از حیثی وصف اعم از موصوف است و از حیثی دیگر موصوف اعم از وصف است. مثل این حدیث نبوی که «فی سائمة الغنم زکاة» . از آنجا که غنم دو قسم است سائمة و معلوفة‌ . از طرف دیگر سائمة ها هم همگی غنم نیستند و حیوانات دیگری هم هستند که در صحرا گردش و چرا می کنند.

ما قبلاً در ابتدای بحث مفهوم شرط ، واژه «مفهوم» را اینگونه تعریف کرده بودیم

(متن عربی درس حضرت استاد)

المفهوم ظهور جُمَلیّ تَبَعیّ مقصود للافظ بالتَبَع مستفاد من الکلام بوساطة المعنی الأصلی لعلاقة توجد بینهما سواء وافقا فی الایجاب و السلب او خالفا

مفردات و تراکیب تعریف را هم آنجا توضیح دادیم و در اینجا هم برای یادآوری به اجمال آنها را توضیح می دهیم. مفهوم نوعی ظهور است. وقتی می پرسیم که آیا جمله ای مفهوم دارد یا ندارد یعنی آیا این جمله چنین ظهوری دارد یا ندارد ؟ و ظهور جُمَلیّ محل بحث است نه ظهور اِفرادی. بحث بر سر مفهوم واژه «سائمة» در مثال فوق نیست . بلکه بحث بر سر مفهوم واژه «سائمة» در ضمن جمله «فی سائمة الغنم زکاة» است. یعنی این واژه در این ترکیب به چه دلالت می کند. در بحث مفاهیم اصول ما در پی یافتن معنای لغوی واژگان نیستیم بلکه می خواهیم بدانیم یک جمله علاوه بر معنای منطوقی و مطابقی معنای مفهومی و التزامی هم دارد یا خیر. یعنی آیا ظهور جملی بر یک معنای تبعی هم دارد یا خیر.

ظهور جُمَلیّ تَبَعیّ

مفهوم، معنایِ اصلیِ جمله نیست بلکه یک معنایِ تبعی و ثانوی است و این معنای ثانوی باید مقصود لافظ باشد چون ما قصد کشف قصد و نیت لافظ را داریم. می خواهیم بفهمیم که آیا لافظ یک معنای ثانوی و تبعی را هم قصد کرده است یا خیر.

و این مفهوم

مستفاد من الکلام بوساطة المعنی الأصلی

این معنایِ تبعیِ ثانوی باید از طریق کلام فهم بشود لذا ملازمه عقلی را مفهوم نمی نامند. لذا ملازمه عقلی یا عرفی را مفهوم نمی نامند. معنای ثانوی جمله باید ریشه در کلام داشته باشد نه در عقل یا عرف . بحث در مفاهیم بر سر دلالت الفاظ است و ملازمه عقلی و عرفی خارج از دلالت الفاظ هستند. در حالیکه مبحث مفاهیم بخشی از مبحث الفاظ علم اصول است‌

بوساطة المعنی الأصلی لعلاقة توجد بینهما

ما مفهوم را به سبب رابطه ای که بین معنای اصلی و معنای تبعی وجود دارد می فهمیم. این تعریف مفهوم بود. لکن برای اینکه تعریف جامع افراد باشد و شامل مفهوم موافق و مخالف هر دو بشود یک قیدی را اضافه کردیم و گفتیم

»» سواء وافقا فی الایجاب و السلب او خالفا

اگر معنای اصلی و معنای تبعی در سلب و ایجاب با هم موافق باشند به آن مفهوم موافق گفته می شود مانند

﴿فَلَا تَقُل لَّهُمَا أُفّ﴾[7]

منطوق این آیه که به پدر و مادر خود «أف» نگویید با مفهوم این آیه که به طریق اولی پدر و مادر خود را مورد ضرب و شتم قرار ندهید از نظر ایجاب مانند هم هستند. و «او خالفا» یعنی مفهوم مخالف. مانند مفهوم شرط در حدیث نبوی

«فی سائمةالغنم زکاة»[8]

با این تعبیر تعریف مفهوم وصف این می شود

مفهوم الوصف ظهور جُمَلیّ تَبَعیّ مقصود للافظ بسبب تقیید الإسم بالصفة فی انتقاء الحکم عن غیر الموصوف بتلک الصفة

ظهور جملی تبعی فوق به سبب این است که یک موصوفی متصف شده است به یک صفتی .‌ اگر بگوییم با انتفاء این وصف، حکمِ جمله منتفی است پس وصف از نظر ما دارای مفهوم است و مفهوم آن حجت است. در واقع محل اصلی نزاع حجیت مفهوم است نه خود وجود مفهوم. مثلا در روایت فوق به مفهوم وصف تمسک کنیم و بگوییم اگر غنم «سائمة» بود زکاة دارد و اگر «سائمة» نبود بلکه «معلوفه» بود زکاة ندارد. در واقع ما می خواهیم حجیت مفهوم را اثبات کنیم و آن را مبنای یک فتوا قرار بدهیم. در انتها عرض کنیم که در مفهوم وصف هم مانند مفهوم شرط سه قول هست ‌ اثبات مطلقا ، انکار مطلقا و تفصیل و تفصیل خود چند قسم است. تفصیلی هست که قدما از عامه مطرح کرده‌اند و تفصیلی که میرزای نایینی طرح کرده اند و در جلسات بعد ان شاء الله آنها را بحث خواهیم کرد