درس امامت - کتاب المراجعات - استاد علی ربانی‌گلپایگانی

سخن درباره قضیه حارث بن نعمان است که بعد از جریان غدیر درخواست عذاب کرد و سنگی از آسمان بر وی فرود آمد و به هلاکت رسید. گفته شد این قضیه از سوی ابن تیمیه مورد انکار قرار گرفته و اشکالاتی را در مورد آن بیان کرده است. در جلسه گذشته برخی از این اشکالات بیان شد. از جمله دیگر اشکالات وی این است که حارث مسلمان بوده و عذاب بر مسلمان نازل نمی شود.

ما حصل بحث درباره سند حدیث غدیر این شد که سند آن معتبر است و جای هیچ گونه خدشه ای در آن نیست. این امر به گونه ای است که حتی امثال ابومریم اعظمی و فیصل نور نویسده کتاب الامامه و النص که تلاش زیادی بر اشکال بر شیعه می کنند درباره سند این حدیث خدشه ای نکرده اند.

شیخ سلیم در مراجعه 57 می گوید:

1- حمل الصحابة على الصحة يستوجب تأويل حديث الغدير، متواترا كان أو غير متواتر، و لذا قال أهل السنّة: لفظ المولى يستعمل في معان متعددة ورد بها القرآن العظيم، فتارة يكون بمعنى الأولى، كقوله تعالى مخاطبا للكفار: ﴿مَأْواكُمُ النَّارُ هِيَ مَوْلاكُمْ﴾ «1» أي أولى بكم، و تارة بمعنى الناصر، كقوله عز اسمه: ﴿ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْكافِرِينَ لا مَوْلى‌ لَهُمْ﴾ «2» و بمعنى الوارث، كقوله سبحانه: ﴿وَ لِكُلٍّ جَعَلْنا مَوالِيَ مِمَّا تَرَكَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ﴾ «3» أي ورثة بمعنى العصبة، نحو قوله عز و جل: ﴿وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ مِنْ وَرائِي﴾ «4» و بمعنى الصديق ﴿يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً﴾ «5»، و كذلك لفظ الولي يجي‌ء بمعنى الأولى بالتصرف كقولنا: فلان ولي القاصر، و بمعنى الناصر و المحبوب، قالوا: فلعل معنى الحديث من كنت ناصره، أو صديقه، أو حبيبه، فإن عليا كذلك، و هذا المعنى يوافق كرامة السلف الصالح و إمامة الخلفاء الثلاثة رضي اللّه عنهم أجمعين.[4]

درست است که حدیث غدیر از حیث سند معتبر است اما متن آن بر خلافت و امامت علی ابن ابیطالب (ع) دلالت نمی کند. کلمه «مولا» در معانی متعددی به کار رفته است و این کاربردها در قرآن به کار رفته است: یکی به معنای اولی و سزاوار است کما اینکه قرآن می فرماید: ﴿هی مولاکم﴾، یعنی کافران جایگاهشان آتش است و این سراوارتر به آنان است. معنای دیگر مولا ناصر است «ذلک بان الله مولی»: خداوند ناصر مومنان است و کافران مولایی ندارند. معنای دیگر، وارث است «و لکل جعلنا موالی». همچنین به معنای عصبه هم به کار رفته است. عصبه جماعتی را گویند که صاحب قدرت بوده و همدیگر را پشتیبانی می کنند. کلمه «ولی» نیز کاربرهای مختلفی دارد. گاه به معنای دوست و گاه یاری دهنده و محبوب و گاه اولی بالتصرف آمده است.

اهل سنت می گویند معنای حدیث این است که پیامبر خدا (ص) فرمود: هر کس که من ناصر، دوست و حبیب او هستم علی بن ابی طالب (ع) چنین است. این معنا با کرامت سلف صالح و نیز امامت خلفای سه گانه سازگار است .

شیخ سلیم در ادامه چند شاهد بر این معنا ذکر می کند:

2- و ربما جعلوا القرينة على إرادته من الحديث، أن بعض من كان مع علي في اليمن رأى منه شدة في ذات اللّه، فتكلم فيه و نال منه، و بسبب ذلك قام النبي صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يوم الغدير بما قام فيه من الثناء على الإمام، و أشاد بفضله تنبيها على جلالة قدره، و ردّا على من تحامل عليه، و يرشد لذلك أنه أشاد في خطابه بعلي خاصة، فقال: «من كنت وليه فعلي وليه»، و بأهل البيت عامة، فقال: «إني تارك فيكم الثقلين، كتاب اللّه، و عترتي أهل بيتي» «1» فكان كالوصية لهم بحفظه في علي بخصوصه، و في أهل بيته عموما، و قالوا: و ليس فيها عهد بخلافة، و لا دلالة على إمامة، و السلام.

و لم أنزلهم جميعا في ذلك العراء على غير كلأ و لا ماء؟ ثم خطبهم عن اللّه عزّ و جلّ في ذلك المكان الذي منه يتفرقون، ليبلّغ الشاهد منهم الغائب، و ما المقتضي لنعي نفسه إليهم في مستهل خطابه؟ إذ قال: «يوشك أن يأتيني رسول‌ ربي فأجيب، و إني مسئول، و إنكم مسئولون»، و أي أمر يسأل النبي صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عن تبليغه؟ و تسأل الأمة عن طاعتها فيه، و لما ذا سألهم فقال: «أ لستم تشهدون أن لا إله إلّا اللّه و أن محمدا عبده و رسوله، و أن جنته حق، و أن ناره حق، و أن الموت حق و أن البعث حق بعد الموت، و أن الساعة آتية لا ريب فيها، و أن اللّه يبعث من في القبور»، قالوا: بلى نشهد بذلك، و لما ذا أخذ حينئذ على سبيل الفور بيد علي فرفعها إليه حتى بان بياض إبطيه؟ فقال: «يا أيها الناس إن اللّه مولاي، و أنا مولى المؤمنين»، و لما ذا فسّر كلمته- و أنا مولى المؤمنين- بقوله:

«و انا اولى بهم من أنفسهم»؟ و لما ذا قال بعد هذا التفسير: «فمن كنت مولاه، فهذا مولاه، أو من كنت وليه فهذا وليه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه و انصر من نصره، و اخذل من خذله»، و لم خصه بهذه الدعوات التي لا يليق لها إلّا أئمة الحق، و خلفاء الصدق، و لما ذا أشهدهم من قبل، فقال: «أ لست أولى بكم من أنفسكم؟» فقالوا، بلى. فقال: «من كنت مولاه، فعلي مولاه، أو من كنت وليه، فعلي وليه»، و لما ذا قرن العترة بالكتاب؟ و جعلها قدوة لأولي الألباب إلى يوم الحساب؟ و فيم هذا الاهتمام العظيم من هذا النبي الحكيم؟ و ما المهمة التي احتاجت إلى هذه المقدمات كلها؟ و ما الغاية التي توخّاها في هذا الموقف المشهود؟ و ما الشي‌ء الذي أمره اللّه تعالى بتبليغه إذ قال عزّ من قائل: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ «1» و أي مهمة استوجبت من اللّه هذا التأكيد؟ و اقتضت الحضّ على تبليغها بما يشبه التهديد؟ و أي أمر يخشى النبي الفتنة بتبليغه؟ و يحتاج إلى عصمة اللّه من أذى المنافقين ببيانه؟ أ كنتم- بجدك لو سألكم عن هذا كله- تجيبونه بأن اللّه عزّ و جلّ و رسوله صلّى اللّه عليه و آله و سلّم إنما أراد بيان نصرة «عليّ» للمسلمين، و صداقته لهم ليس إلّا، ما أراكم ترتضون هذا الجواب، و لا أتوهم أنكم ترون مضمونه جائزا على ربّ الأرباب، و لا على سيد الحكماء و خاتم الرسل و الأنبياء، و أنتم أجلّ من أن تجوزوا عليه أن يصرف هممه كلها، و عزائمه بأسرها، إلى تبيين شي‌ء بيّن لا يحتاج إلى بيان، و توضيح أمر واضح بحكم الوجدان و العيان، و لا شك أنكم تنزهون أفعاله و أقواله عن أن تزدري بها العقلاء، أو ينتقدها الفلاسفة و الحكماء، بل لا ريب في أنكم تعرفون مكانة قوله و فعله من الحكمة و العصمة، و قد قال اللّه تعالى: ﴿إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ﴾ ﴿ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ﴾ ﴿مُطاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ﴾ ﴿وَ ما صاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ﴾ «1» فيهتم بتوضيح الواضحات، و تبيين ما هو بحكم البديهيات؛ و يقدّم لتوضيح هذا الواضح مقدمات أجنبية لا ربط له بها و لا دخل لها فيه، تعالى اللّه عن ذلك و رسوله علوا كبيرا.»[5]

(امروزه مباحثی با نام هرموتیک مطرح است که در فهم متن و رفتار و گفتار شخص مهم است. برای فهمیدن یک اثر و گفتار و شخصی راهش چیست؟ یک دیدگاه معروف آن است که شخصیت و جهان بینی صاحب اثر را بشناسیم. این گونه می توانیم اثر و متن را به درستی بفهمیم کما اینکه قرآن می فرماید: ﴿قل کل یعمل علی شاکلته﴾. امام شرف الدین در اینجا اینگونه وارد بحث می شوند).

اگر فلاسفه غیر مسلمان از شما سوال کنند که این چه کاری بوده است که پیامبر شما انجام داده است. مردم را در آن وضعیت دشوار جمع کرد و یک سخن واضحی را گفته است که هر کس من دوست او هستم علی (ع) دوست اوست. آیا اگر چنین باشد نمی گویند که پیامبر (ص) کاری غیر حکیمانه و کودکانه انجام داده است؟

(برخی از علمای اهل سنت گفته اند دعای حضرت بعد از فقره من کنت مولا، شاهد بر معنای دوستی است. علامه امینی می فرماید اتفاقا این دعا یکی از شواهدی است که نشان می دهد معنای مولا، امام است، زیرا بیان گر این است که فرد جایگاهی دارد که عده ای او را یاری و برخی با او مخالفت می کنند).

سید شرف الدین دو عنصر مهم را در تبلیغ مورد نظر داشتند: یکی فکر و ادراک بود که فرد را از نظر عقلی اقناع کنند و دیگری نفوذ در دل از نظر عاطفی بود. اگر فقط عقلانی بگویند خسته کننده است و فایده ای ندارد، و اگر تنها عاطفی هم باشد زود گذر است. ایشان این دو عنصر را با هم داشتند. هرگز به سراغ فحاشی و بی ادبی نرفتند و به سخنان سست هم استناد نمی کنند. باید حرف را محکم گفت. دفاع نکردن بهتر است از دفاع ضعیف. حتما در موضع دفاع از دین که می خواهید وارد شوید قوی باشید، یکی دیگر اینکه محترمانه سخن بگویید.

ادامه بحث انشاءالله در جلسه آینده بیان می شود.