درس کلام استاد ربانی

موضوع: ملاک حقیقت و صدق

نقد پراگماتیسم در اندیشه متفکران غربی

موضوع بحث، بررسی نظریه پراگماتیسم درباره ملاک حقیقت است. در جلسه قبل نکاتی در نقد این نظریه مطرح شد. برخی از متفکران غربی نیز این نظریه را مورد انتقاد قرار داده اند. از جمله پل فولکیه مولف کتاب «فلسفه عمومی» انتقاداتی بیان کرده که برخی از آنها از این قرار است:

1. در این نظریه حقیقت فقط به وسیله موفقیت و مفید تعریف شده است و معنای آن درست معین نیست، زیرا موفقیت انحای مختلفی دارد: مانند موفقیت راهزنان و دولت مردان خودخواه از یک طرف و موفقیت انسان دوستان از طرف دیگر. [1]

به نظر می رسد این اشکال وارد نیست زیرا متفاهم عرفی و عقلایی از مفید بودن چیزی است که برای بشر فایده مجاز و مشروع داشته باشد، لذا قطعا مفید بودن یک نظریه برای راهزنان و مانند آن مقصود طرفداران پراگماتیسم نیست.

2. نظریه اصالت صلاح عملی مستلزم نفی آن و در نتیجه مشتمل بر تناقض است، زیرا این سخن که حقیقی آن است که مفید است مستلزم این است که چیزی هست که مطلقا حقیقت دارد و آن این است که حق مفید است. این سخن که حقیقت نظری و کلی وجود ندارد، بلکه حقایق شخصی وجود دارد خود نظریه ای است که به عنوان کلی و نظری گرفته شده است. خلاصه آنکه اگر حقیقت همان مفید باشد این قضیه به عنوان حقیقی ملاحظه شده است.[2]

این انتقاد ابهام دارد به نظر می آید توضیح آن این است که پراگماتیسم حقیقت داشتن یک نظریه را فایده داشتن در مقام عمل می داند. فایده عملی داشتن یک امر ثابتی نیست بلکه با توجه به شرایط مکانی و زمانی و خصوصیات افراد تحول می پذیرد، لذا حقیقت داشتن چیزی ثابت و مطلق نخواهد بود. این در حالی است که خود این نظریه، یک نظریه مطلق و ثابت است. نتیجه اینکه نظریه پراگماتیسم درباره حقیقت تناقض آمیز است.

به نظر می رسد این اشکال نیز پاسخ داده می شود زیرا اینگونه نیست که هر فایده عملی متحول باشد، بلکه برخی حقایق در زندگی بشر ثابت و مطلق است مانند سلامتی و امنیت.

نویسندگان کتاب «کلیات فلسفه» در نقد پراگماتیسم دو مطلب را بیان کرده اند:

1. منتقدان می پرسند در چه مورد کسی می تواند بگوید اندیشه ای مفید یا موثر بوده است یا نبوده است؟ از باب مثال آیا کسی که برای نیازهای مالی خود دزدی را مفید می داند و این اندیشه او در عمل با موفقیت همراه می شود، این مطلب دلیل بر حقانیت نظریه او خواهد بود؟ پراگماتیسم ها می توانند در جواب بگویند که مفید بودن مستقیم کافی نیست، بلکه باید آثار و نتایج واپسین آن را در نظر گرفت. منتقدان می گویند: معلوم نیست که نتایج واپسینی چه خواهد بود؟ ممکن است با موفقیت همراه باشد و ممکن است اینگونه نباشد. و چه بسا اندیشه ای در مرحله ای مفید واقع شود و با تغییر شرایط مضر و ناکارآمد باشد. اگر منتظر بمانیم که نوبت به آخرین مرحله برسد و سودمند و کارآمدی و زیانباری یک نظریه معلوم شود، باید زمان نامحدودی بگذرد تا بتوان درباره حقیقت داشتن یا نداشتن یک نظریه مطمئن شد.[3]

ممکن است پراگماتیسم ها در جواب بگویند: حقیقت یک امر نسبی است. فعلا این نظریه حق است و اگر بعدا تغییر کرد آن نظریه می شود حق. اما این جواب در حقیقت از چاله خارج شدن و داخل در چاه شدن است، زیرا اساس نظریه آنها زیر سوال می رود و آن نیز خود یک نظریه نسبی خواهد بود. در این صورت باید آن چیزی که پراگماتیسم می خواهد خود را به آن مدلل کند، آن ملاک حقیقت باشد.

2. منظور از مفید و کارآمد بودن چیست؟ آیا چیزی است که برای شخص ما مفید و کارآمد باشد یا برای جامعه ما یا برای انسانیت یا برای امر دیگر؟ هر کدام را انتخاب کنید سوال می شود ملاک و ضابطه این انتخاب چیست؟ ما به یک طرح و مبنای اخلاقی و نظریه درباره خوبی و بدی، مطلوب و نامطلوب و به دیدگاهی درباره غایات و اغراض انسانی نیاز داریم تا بتوانیم درباره مفید و کارآمدی یا مضر و ناکارآمدی نظریه ها داوری کنیم. (ابتدا باید شناختی درباره انسان و اهداف او داشته باشیم اما پراگماتیسم ها چنین ضابطه ای را منکر هستند. از نظر آنان خوب مترادف با مفید است، اما این که این خوب به چه معنا است مبهم است).[4]

طرح مساله

بر مبنای مورد قبول در حقیقت که ملاک آن را مطابقت یک نظریه با واقع و نفس الامر می داند، این سوال مطرح می شود که این ملاک با مصلحت داشتن و خیر بودن برای انسان از نظر مصداقی چه نسبتی دارد؟ آیا تلازم دارند یا تباین دارند، یا هیچکدام نیست؟ شهید مطهری این مساله را مطرح و بررسی کرده است. انشاءالله در جلسه آینده به این مساله خواهیم پرداخت.