درس کلام استاد ربانی

موضوع: حقيقت جهنم

دو گفتار پیشین درباره رابطه میان پاداش ها و کیفرهای انسان در آخرت و اعمال او در دنیا بود. گفته شد که در این باره سه رابطه متصور است: رابطه قراردادی، رابطه سبب و مسبب و رابطه عینیت. در مورد فرض اول گفته شد از جهت عقل و نقل این فرض ممکن است و مشکلی ایجاد نمی کند.

فرض دوم رابطه سببیت میان مجازات های اخروی و اعمال انسان است به این معنا که مجازات ها نتیجه تکوینی اعمال ما باشد. به بررسی این فرض از جهت عقلی و نقلی می پردازیم.

الف) از جهت عقلی می توان تصویر کرد که عمل نیک انسان آثار و پیامدهای حقیقی و تکوینی در زندگی فردی و اجتماعی، حیات مادی و معنوی و روحی انسان داشته باشد. مثلا احسان به دیگران هم در روح خود فرد موثر است و هم دیگران. قرآن کریم می فرماید: «إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا »[1] و در آیه دیگر می فرماید: «وَ لا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّيِّئَةُ ادْفَعْ‌ بِالَّتي‌ هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَميم‌»[2] : نيكى و بدى يكسان نيست . [ بدى را ] با بهترين شيوه دفع كن ؛ [ با اين برخورد متين و نيك ] ناگاه كسى كه ميان تو و او دشمنى است [ چنان شود ] كه گويى دوستى نزديك و صميمى است .

اینکه گفته می شود «الاحسان عبید الانسان» به معنای تاثیر تکوینی احسان بر خود فرد و دیگران دارد. در روایتی از حضرت امیرالمومنین (ع) نقل شده که فرمود: «لَا يُزَهِّدَنَّكَ فِي الْمَعْرُوفِ مَنْ لَا يَشْكُرُهُ لَكَ فَقَدْ يَشْكُرُكَ‌ عَلَيْهِ مَنْ لَا يَسْتَمْتِعُ بِشَيْ‌ءٍ مِنْهُ وَ قَدْ تُدْرِكُ [يُدْرَكُ‌] مِنْ شُكْرِ الشَّاكِرِ أَكْثَرَ مِمَّا أَضَاعَ الْكَافِرُ- وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِين‌»[3] : ترا در احسان و نيكى بى‌رغبت نگرداند كسى كه سپاس نيكيت را نگذارد كه ترا بر آن نيكى سپاسگزارى مي كند (پاداش دهد) كسى (خداوندى) كه از آن نيكى بهره‌اى نبرده است. و تو از سپاس سپاسگزار (پاداش خداوند) مى‌يابى بيشتر از آنچه كفران كننده تباه ساخته، و خداوند نيكوكاران را دوست مى‌دارد.

ای جهان کوه است و فعل ما ندا    باز آید سوی ما از کوه صدا

جهان همانند یک کوه است و فعل ما همانند ندایی است که از ما صادر شده و به کوه برخورد کرده و باز می گردد. این انعکاس و تاثیر و تاثرها هم در مورد کارهای خوب و هم بد جاری است.

چو بد كردى‌ مباش ايمن ز آفات‌    بدى را جز بدى نبود مكافات

ر.ک: «مقاله نقش انسان در شرور طبیعی از نگاه نقل و عقل»، اثر حضرت استاد.

ب) آیات قرآن درباره اینکه اعمال انسان در حوادث و رخدادها موثر است فراوان است. از جمله مواردی بیان می شود:

« فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً (10) يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً»[4] : پس [ به آنان ] گفتم : از پروردگارتان آمرزش بخواهيد كه او همواره بسيار آمرزنده است. تا بر شما از آسمان باران پى در پى و با بركت فرستد. در این آیه بیان شده که استغفار تاثر میبت در زندگی انسان دارد.

در سوره هود هم آمده است « وَ يا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ‌ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلى‌ قُوَّتِكُمْ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمين‌»[5] : اى قوم من ! از پروردگارتان آمرزش بخواهيد ، آن گاه به سوى او بازگرديد ، [ تا ] براى شما باران فراوان و پى در پى فرستد و نيرويى بر نيرويتان بيفزايد ، و مجرمانه روى [ از حق ] برمگردانيد .

در آیه دیگر می فرماید: « وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‌ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ‌ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُون‌»[6] : و اگر اهل شهرها و آبادى‌ها ايمان مى‌آوردند و پرهيزكارى پيشه مى‌كردند ، يقيناً [ درهاىِ ] بركاتى از آسمان و زمين را بر آنان مى‌گشوديم ، ولى [ آيات الهى و پيامبران را] تكذيب كردند ، ما هم آنان را به كيفر اعمالى كه همواره مرتكب مى‌شدند [ به عذابى سخت ] گرفتيم‌.

در سوره روم می فرماید: « ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذيقَهُمْ بَعْضَ الَّذي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُون‌»[7] : در خشكى و دريا به سبب اعمال زشتى كه مردم به دست خود مرتكب شدند ، فساد و تباهى نمودار شده است تا [ خدا كيفر ] برخى از آنچه را انجام داده‌اند به آنان بچشاند ، تا [ از گناه و طغيان ] برگردند .

آیا نسبت به عالم آخرت و کیفرها و پاداش های اخروی نیز می توان برای فرضیه سببیت شواهدی بیان کرد؟ برخی از آیات قرآن کریم مجازات های اخروی را به کسب و فعل انسان وابسته کرده است و با تعبیر «بما کانوا یکسبون» و «بما کانوا یفعلون» و مانند آنها از آن یاد شده است. ظاهر این آیات بیان می کند که اعمال انسان، نقش سببیت نسبت به مجازات های اخروی دارد. «باء» در این آیات باء سببت است. « الْيَوْمَ‌ تُجْزى‌ كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْيَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَريعُ الْحِساب‌» . « إِنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ أَكادُ أُخْفيها لِتُجْزى‌ كُلُّ نَفْسٍ بِما تَسْعى‌»[8]

«إِنَّ الَّذينَ يَكْسِبُونَ‌ الْإِثْمَ سَيُجْزَوْنَ بِما كانُوا يَقْتَرِفُون‌»[9] . « أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدينَ فيها جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُون»[10] ؛ « قُلْ لِلَّذينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذينَ لا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ لِيَجْزِيَ قَوْماً بِما كانُوا يَكْسِبُون‌»[11] . « فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُون‌».[12]

بنابراین از مجموع آیات قرآن کریم بدست می آید که اعمال خوب و بد انسان سببت نسبت به پاداش ها و کیفرهای اخروی دارد. فرض سوم در جلسه آینده بیان می شود.