درس کلام استاد ربانی

موضوع: کاربرد علم عرفی و اطمينان آور در اعتقادات

همان گونه که بيان شد علم يک صفت نفسانی است و حقيقت آن جزم و يقين است که کاشف از واقع است. (قيد جزمی بودن، علم را از ظن و وهم جدا می کند). اين جزم و يقين دو مرتبه دارد: يکی نزد خواص و ديگری نزد عموم. هر دو مرتبه علم است و اولی را علم مصطلح در منطق و دومی را علم متعارف اطمينان آور می گوييم. علمی که در قرآن و روايات بکار رفته نيز ناظر به همين معنای دوم است. در جلسه گذشته کاربرد علم عرفی در آيات بيان شد. اکنون به بررسی روايات در اين باره می پردازيم:

1. در روايت آمده است: «مَنْ تَعَلَّمَ بَاباً مِنَ الْعِلْمِ (عَمَّنْ يَثِقُ بِهِ) كَانَ أَفْضَلَ مِنْ أَنْ يُصَلِّی أَلْفَ رَكْعَةٍ »[1] : کسی که بابی از علم را از کسی که مورد وثوق است بياموزد، از هزار رکعت نماز برتر است. اين روايت اولا ارزش علم آموزی را نشان می دهد؛ ثانيا از دانشی که از فرد مورد وثوق فرا گرفته شود تعبير به علم شده است. در اينجا فرقی نمی کند آن علم از راوی موثق بدست آمده باشد يا با تحليل و اجتهاد برای فرد حاصل شده باشد.

الف) آن گاه که برای فردی جزم و يقين حاصل شود، آن حالت عقلا منجز و معذر است. اين حکم عقل است که کسی نمی تواند آن را رد کند، مگر اينکه شارع مقدس طريق و راهی را منع کرده باشد که در اين صورت يقينی که از آن طريق بدست آمده منجز نخواهد بود.

ب) مخاطبان دين، گروه خاصی نيستند، بلکه عقلا به نحو عام مخاطب آن هستند. آنچه از وحی انتظار می رود نيز همين است که همه را پوشش دهد. شريعت سمحه سهله و اينکه اکثر مردم توانمندی کسب يقين بالمعنی الاخص و درجه بالا را ندارند، نيز نشان دهنده آن است که در ايمان، اطمينان و سکون نفس کافی است.

ج) علم و يقين ذو مراتب است و در حوزه دين وقتی سخن از علم و يقين به ميان می آيد همه مراتب آن را در بر می گيرد و تنها شامل مرتبه بالای آن نيست. ذو مراتب بودن يقين را حتی منطقيون نيز مطرح کرده اند آنجا که يقين را به شش مرتبه تقسيم کرده اند: اوليات، مشاهدات (به حس ظاهر محسوسات و به حس باطن وجدانيات)، فطريات، تجربيات، متواترات، حدسيات. روشن است که يقين حاصل از اوليات با يقين حاصل از تجربيات و متواترات متفاوت است و احتمال خلاف در قسم های اخير به حد صفر نمی رسد اما با اين حال در قسم يقينيات مطرح شده اند. اين امر نشان می دهد که شاخص، روی جزم و اطمينان نفسانی است.

2. حضرت امام باقر (ع) در روايتی فرمود: «مَنْ أَفْتَى النَّاسَ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لَا هُدًى مِنَ اللَّهِ لَعَنَتْهُ مَلَائِكَةُ الرَّحْمَةِ وَ مَلَائِكَةُ الْعَذَابِ وَ لَحِقَهُ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِفُتْيَاهُ»[2] : کسی که فتوا دهد اما از روی علم و يا هدايت الهی نباشد، ملائکه او را لعن کرده و وزر کسی که به آن عمل کند بر عهده اوست. اکنون سوال اين است که آيا کسی که با رعايت شرايط به ظاهر قرآن استناد کرده است، فتوای او بغير علم است يا نه؟ قطعا چنين نيست. جزمی که از فتوا حاصل می شود غالبا به درجه يقين بالمعنی الاخص نمی رسد.

شايد گفته شود مراد روايت اين است که نبايد فتوايی بدون پشتوانه علمی داده شوند نه اينکه خود فتوا علمی هم علمی باشد بلکه ظن نيز کافی است. اين معنا هر چند ممکن است اما خلاف ظاهر روايت است و دليل می خواهد. ظاهر روايت اين است که مراد دادن فتوا غير علمی است نه اينکه پشتوانه آن غير علمی است.

3. حضرت امام صادق (ع) در روايتی دو چيز را سبب هلاکت افراد دانسته اند: « إِيَّاكَ وَ خَصْلَتَيْنِ فَفِيهِمَا هَلَكَ مَنْ هَلَكَ، إِيَّاكَ أَنْ تُفْتِی النَّاسَ بِرَأْيِكَ أَوْ تَدِينَ بِمَا لَا تَعْلَمُ»[3] : يکی دين داری بر اساس عقيده باطل و دوم فتوا دادن در جايی که نمی داند و آگاهی ندارد. روشن است که اکثر فتاوايی که مجتهدان می دهند بر مبنای علم عرفی و اطمينان آور است و نمی شود گفت که همه آنها مشمول اين روايت هستند.

4. زراره از حضرت امام باقر (ع) سوال کرد: حق خداوند بر بندگان چيست؟ آن حضرت فرمود: «أَنْ يَقُولُوا مَا يَعْلَمُونَ وَ يَقِفُوا عِنْدَ مَا لَا يَعْلَمُونَ»[4] : آن چه را می دانند بگويند و نسبت به آنچه علم ندارند توقف کنند. اکنون سوال اين است اگر کسی با رعايت شرايط و با استناد به ظاهر قرآن، کلامی را اعم از اعتقادات، اخلاقيات يا احکام فرعی بگويد آيا حق خداوند را انجام داده و قولش عالمانه است يا نه؟ پاسخ مثبت است زيرا اگر چنين نباشد اکثر اجتهادها بر خلاف حق خداوند خواهد بود و اين مطلب پذيرفته شده نيست.

5. در روايت معروفی از پيامبر اکرم(ص) نقل شده که فرمودند: «طلب العلم فريضه علم کل مسلم و مسلمه»[5] . اين روايت در منابع شيعه و اهل سنت به صورت مکرر آمده و می توان آن را متواتر دانست. اين روايت، بلاشک علم دين را شامل می شود که اعم از اعتقاد و اخلاق و احکام است. اين روايت شامل علم اجتهادی و تقليدی و نيز علم خاص و عام می شود.

اگر کسی بگويد مراد از علم در روايت علم خاص است در صورت تخصيص اکثر لازم می آيد که باطل است، زيرا اکثر علوم خارج می شود. بنابراين اين روايت دلالت می کند که علم، اعم از علم خاص و علم اطمينان آور است.

6. در روايت ديگری اين بحث بيان شده که فردی می خواست با زنی ازدواج کند اما می داند که او در عده است، و از آنجا که نکاح در عده باطل است سوال می کند وظيفه او چيست؟ امام (ع) در پاسخ فرمودند: «إِنْ كَانَتْ تَعْلَمُ أَنَّ عَلَيْهَا عِدَّةً وَ لَا تَدْرِی كَمْ هِی قَالَ فَقَالَ إِذَا عَلِمَتْ أَنَّ عَلَيْهَا الْعِدَّةَ لَزِمَتْهَا الْحُجَّةُ فَتَسْأَلُ حَتَّى تَعْلَمَ»[6] . در اينجا قول آن زن معتبر دانسته شده و از آن تعبير به علم شده است.

7. حضرت امام باقر (ع) فرمودند: « سَارِعُوا فِی طَلَبِ الْعِلْمِ فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِيَدِهِ لَحَدِيثٌ وَاحِدٌ تَأْخُذُهُ عَنْ صَادِقٍ خَيْرٌ مِنَ الدُّنْيَا وَ مَا حَمَلَتْ مِنْ ذَهَبٍ وَ فِضَّةٍ الْحَدِيثَ»[7] : در کسب علم شتاب کنيد؛ قسم به آن خدايی که جانم به دست اوست، يک روايت که در زمينه حلال و حرام از فرد صادقی گرفته شود، از همه دنيا و آنچه از طلا و نقره در آن است بهتر و با ارزش تر است. اين مساله افق ديد امام (ع) را به ما می آموزد، در مقابل کسانی که نگاه دنيوی دارند و ارزش را با معيار مال دنيا می سنجند. در اين روايت کلمه علم بر خبر ثقه اطلاق شده است. اين مضمون در چند روايت ديگر نيز آمده است[8] .

انشاء الله در جلسه آينده بيان می کنيم که از آيه 125 سوره نحل که می فرمايد: ﴿ادْعُ إِلى‌ سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی‌ هِی أَحْسَن‌﴾[9] نيز می توان بر اين مطلب که معنای علم گسترده بوده و شامل علم عرفی و اطمينان آور نيز می شود استناد کرد.