درس کلام استاد علی ربانی‌گلپایگانی

بحثی که در جلسه قبل مطرح شد بررسی شبهه ای بود که میان دو دسته از آیات قائل به تعارض شده بود و به این تعارض استناد کرده که پس نمی توان قرآن کریم را کلام الهی به شمار آورد و پیامبر را فرستاده او دانست. در دسته ای از این آیات بیان شده که خداوند آسمان و زمین را در شش روز آفریده است، اما در آیات 9 تا 12 سوره فصلت بیان شده که خلقت زمین در دو روز، و چهار روز مربوط به خلقت کوها و نظم و نظام حاکم بر زمین، و دو روز هم خلقت آسمان ها انجام گرفته است که مجموع آن 8 روز می شود . بنابراین این آیات با آیات دسته اول تعارض دارد.

اصل این مطلب که به نظر می آید یک ناسازگاری ظاهری است از قدیم مطرح بوده است، اما همان طور که گفته شد این گونه تعارض ها بدوی و ظاهری است که با دقت در آنها رفع می شود، و خللی در فصاحت و بلاغت ایجاد نمی کند. در بررسی این دو دسته آیات معمولا مفسرین مطلبی را در تقدیر می گیرند و می گویند: قبل از کلمه «اربعه ایام»، عبارت «تتمه ایام» در تقدیر است. در ادامه سخن برخی از مفسرین بیان می شود:

1. زمخشری می گوید: «كأنه قال: كل ذلك في أربعة أيام كاملة مستوية بلا زيادة ولا نقصان»[1] .

2. مرحوم طبرسی می فرماید: «أي في تتمة أربعة أيام من حين ابتداء الخلق فاليومان الأولان داخلان فيها كما تقول خرجت من البصرة إلى بغداد في عشرة أيام و إلى الكوفة في خمسة عشر يوما أي في تتمة خمسة عشر يوما».[2]

3. فخر رازی می گوید: « قَالُوا الْمُرَادُ مِنْ قَوْلِهِ وَقَدَّرَ فِيها أَقْواتَها فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ مَعَ الْيَوْمَيْنِ الْأَوَّلِينَ، وَهَذَا كَقَوْلِ الْقَائِلِ سِرْتُ مِنَ الْبَصْرَةِ إِلَى بَغْدَادَ فِي عَشَرَةِ أَيَّامٍ، وَسِرْتُ إِلَى الْكُوفَةِ فِي خَمْسَةَ عَشَرَ يَوْمًا يُرِيدُ كِلَا الْمَسَافَتَيْنِ، وَيَقُولُ الرَّجُلُ لِلرَّجُلِ أَعْطَيْتُكَ أَلْفًا فِي شَهْرٍ وَأُلُوفًا فِي شَهْرَيْنِ فَيَدْخُلُ الْأَلْفُ فِي الْأُلُوفِ وَالشَّهْرُ فِي الشَّهْرَيْنِ».[3]

4. بیضاوی بعد از بیان این مطلب در نکته ای می گوید: « وقرئ «وقسم فِيهَا أقواتها» . فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ في تتمة أربعة أيام كقولك: سرت من البصرة إلى بغداد في عشرة أيام، وإلى الكوفة في خمسة عشر يوماً. ولعله قال ذلك ولم يقل في يومين للإِشعار باتصالهما باليومين الأولين».[4]

5. آلوسی نیز در فلسفه بیان این مطلب که چرا تعبیر چهار روز در قرآن آمده گفته است: « وجعل فيها رواسي من فوقها وبارك فيها وقدر فيها أقواتها في يومين كما قيل أولا خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ وحاصله أنه لو قيل ذلك لكان يجوز أن يراد باليومين الأولين والأخيرين أكثرهما وإنما لم يقل خلق الأرض في يومين كاملين وجعل فيها رواسي من فوقها وبارك فيها وقدر فيها أقواتها في يومين كاملين أو خلق الأرض في يومين وجعل فيها رواسي من فوقها وبارك فيها وقدر فيها أقواتها في يومين تلك أربعة سواء لأن ما أورده سبحانه أخصر وأفصح وأحسن طباقا لما عليه التنزيل من مغاصات القرائح ومصاك الركب ليتميز الفاضل من الناقص والمتقدم من الناكص وترتفع الدرجات وتتضاعف المثوبات».[5]

مرحوم علامه طباطبایی در این باره می فرماید:

علی بن ابراهیم و بعد فیض کاشانی[6] و بعد علامه طباطبایی وجهی را بیان کرده اند که دیگر نیازی به حذف و تقدیر در آیه نیست و آن اینکه ایام اربعه به معنای فصل های چهارگانه گرفته شود که تفاوت این فصل ها باعث پیدایش رزق و روزی های مختلف برای انسان و سایر جانداران است. مرحوم علامه می فرماید:

« قيل: الظرف أعني قوله: «فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ» بتقدير مضاف و هو متعلق بقدر، و التقدير قدر الأقوات في تتمة أربعة أيام من حين بدء الخلق- فيومان لخلق الأرض و يومان- و هما تتمة أربعة أيام- لتقدير الأقوات.

و قيل: متعلق بحصول الأقوات و تقدير المضاف على حاله، و التقدير قدر حصول أقواتها في تتمة أربعة أيام- فيها خلق الأرض و أقواتها جميعا-.

و قيل: متعلق بحصول جميع الأمور المذكورة من جعل الرواسي من فوقها و المباركة فيها و تقدير أقواتها و التقدير و حصول ذلك كله في تتمة أربعة أيام و فيه حذف و تقدير كثير.

و جعل الزمخشري في الكشاف، الظرف متعلقا بخبر مبتدإ محذوفين من غير تقدير مضاف و التقدير كل ذلك كائن في أربعة أيام فيكون قوله: «فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ» من قبيل الفذلكة كأنه قيل: خلق الأرض في يومين و أقواتها و غير ذلك في يومين فكل ذلك في أربعة أيام.

قالوا: و إنما لم يجز حمل الآية على أن جعل الرواسي و ما ذكر عقيبه أو تقدير الأقوات في أربعة أيام لأن لازمه كون خلق الأرض و ما فيها في ستة أيام و قد ذكر بعده أن السماوات خلقت في يومين فيكون المجموع ثمانية أيام و قد تكرر في كلامه تعالى أنه خلق السماوات و الأرض في ستة أيام فهذا هو الوجه في حمل الآية على أحد الوجوه السابقة على ما فيها من ارتكاب الحذف و التقدير.

و الإنصاف أن الآية أعني قوله: «وَ قَدَّرَ فِيها أَقْواتَها فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِينَ» ظاهرة في غير ما ذكروه و القرائن الحافة بها تؤيد كون المراد بها تقدير أقواتها في الفصول الأربعة التي يكونها ميل الشمس الشمالي و الجنوبي بحسب ظاهر الحس فالأيام الأربعة هي الفصول الأربعة.

و الذي ذكر في هذه الآيات من أيام خلق السماوات و الأرض أربعة أيام يومان لخلق الأرض و يومان لتسوية السماوات سبعا بعد كونها دخانا و أما أيام الأقوات فقد ذكرت أياما لتقديرها لا لخلقها، و ما تكرر في كلامه تعالى هو خلق السماوات و الأرض في ستة أيام لا مجموع خلقها و تقدير أمرها فالحق أن الظرف قيد للجملة الأخيرة فقط و لا حذف و لا تقدير في الآية و المراد بيان تقدير أقوات الأرض و أرزاقها في الفصول الأربعة من السنة»[7] : مرحوم علامه می فرماید: گفته‌اند: در ظرف" اربعة ايام- چهار روز" چيزى حذف شده كه مربوط به كلمه" قدر" است و تقدير كلام" و قدر الاقوات فى تتمة اربعة ايام من حين بدء الخلق" مى‌باشد، يعنى خداوند ارزاق روزيخواران را در تتمه چهار روز از حين آغاز خلقت مقدر فرمود. در نتيجه دو روز به خلقت زمين پرداخت و دو روز هم- كه تتمه چهار روز است- به تقدير ارزاق.

ولى بعضى گفته‌اند: ظرف" اربعة ايام" متعلق به حصول ارزاق است، البته تقدير مضاف هم يعنى كلمه" تتمه" نيز به حال خود باقى است، در نتيجه تقدير كلام چنين مى‌شود:" و قدر حصول أقواتها فى تتمة اربعة ايام"، يعنى خداوند پديد آوردن ارزاق را در تتمه چهار روز مقدر فرمود، كه ظرف چهار روز ظرف براى خلقت زمين و پديد آوردن ارزاق هر دو است. بعضى ديگر گفته‌اند: ظرف مزبور متعلق است به حصول همه امورى كه در آيه شريفه ذكر شده، هم قرار دادن كوه‌ها، و هم بركت‌دار كردن آنها و تقدير كلام اين است كه حصول همه اينها در تتمه چهار روز بوده. ولى اين توجيه مستلزم حذف كردن و تقدير گرفتن بيشترى است.

و زمخشرى در كشاف ظرف را متعلق به مبتدا و خبرى گرفته كه هر دو حذف شده‌اند و ديگر مانند چند وجه قبلى مضافى در تقدير نگرفته و به گفته وى تقدير كلام چنين مى‌شود" كل ذلك كائن فى اربعة ايام- همه اينها در چهار روز بوده"، و در نتيجه جمله" فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ" از قبيل خلاصه‌گيرى از كلام مى‌شود، گويا فرموده: خدا زمين را در دو روز، و ارزاق روزيخواران و ساير حيوانات را هم در دو روز آفريد، در نتيجه همه اينها در چهار روز بوده.

مفسرين در پاسخ اين سؤال كه چرا آيه را حمل نكنيم بر اين كه قرار دادن كوه‌ها و يا تقدير ارزاق در چهار روز بوده؟ گفته‌اند: براى اين كه لازمه‌اش اين مى‌شود كه مجموع خلقت زمين و آنچه در آن است در شش روز انجام شده باشد، و چون بعد از اين آيه مى‌فرمايد كه: " آسمان‌ها در دو روز خلق شده"، در نتيجه مجموع هشت روز مى‌شود، در حالى كه قرآن كريم مكرر فرموده كه مجموع خلقت آسمان‌ها و زمين در شش روز بوده، ناگزير بايد اين وجه را حمل بر يكى از وجوه سابق كرد، آن وقت اشكال حذف و تقديرى كه بر آنها وارد بود بر اين نيز وارد مى‌شود.

چرا قرآن با اینکه به زبان عربی مبین نازل شده است اما در میان آن متشابهات و برخی عبارت های معما گونه و مبهم است؟ علت ذکر متشابهات و مفاهیم معماگونه وجوهی دارد از جمله معرفت افزایی و رشد بشر در اثر تامل در آنها است. نکته دیگر به جهت امتحان بشر است.

آیت الله معرفت هم همین دیدگاه علامه را برگزیده اند. ایشان در کتاب «شبهات حول قرآن کریم» بعد از بیان دیدگاه علامه در مورد این آیات می فرماید: در این آیات از دو روز خلقت زمین و دو روز خلقت آسمانها یاد شده است اما دیگر ذکری از دو روز دیگر تا رسیدن به شش روز نشده است. ایشان می فرماید آن دو روز دیگر مربوط به خلقت ما بینهما است و سکوتی که در این آیات بیان شده دلیل بر تعارض نیست.[8]

نویسند مسیر پیامبری به کلام علامه توجه داشته اما اشکال گرفته و گفته است: بکارگیری کلمه یوم در فصل، غریب و غیر فصیح است، علاوه بر اینکه ما در مناطق قطبی چهار فصل نداریم[9] .

این ایشکال وارد نیست زیرا در قرآن کریم یوم به معنای مصطلح روز که یک دور گردش زمین به دور خورشید است نیست، بلکه معانی مختلفی از جمله به معنای قطعه ای از زمان است. در مورد قطب ها نیز بر اساس غالب مناقط زمین بیان شده است.

ادامه بحث انشاءالله در جلسه آینده بیان می شود.