درس خارج فقه آیت‌الله نوری

موضوع: اعمام و اخوال/طبقه سوم

بحثمان درباره طبقه سوم ارث یعنی اعمام و اخوال بود، طبقه سوم با طبقه اول و دوم تفاوتهائی دارد من جمله اینکه برای ارث طبقه سوم در قران کریم چیزی ذکر نشده لذا تمام اینها بالقرابة ارث می برند نه بالفرض، البته آیه شریفه: ﴿ وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ ﴾ در دو جای قران کریم یعنی سوره انفال[1] و سوره احزاب[2] ذکر شده که بر اساس تفسیر اهل بیت علیهم السلام شامل اعمام و اخوال می شوند و اما از نظر تعداد نیز طبقه سوم نسبت به طبقات اول و دوم بیشتر هستند و دیروز عرض کردیم که طبقه سوم یعنی اعمام و اخوال در واقع اولادِ جد هستند و اولادِ جد یا ولد أبوینی هستند یا ولد أبی و یا ولد اُمی، پس 12 صورت بوجود می آید، شش صورت از طرف پدر متصور می شوند که همان أعمام هستند و شش صورت نیز از طرف مادر متصور می شوند که همان أخوال هستند:

1_ عم أبوینی، 2_ عم أبی، 3_ عم اُمی

4_ عمه أبوینی، 5_ عمه أبی، 6_ عمه اُمی

7_ دایی أبوینی، 8_ دایی أبی، 9_ دایی اُمی

10_ خاله أبوینی، 11_ خاله أبی، 12_ خاله اُمی، در تمام این صور قاعده " الأقرب یمنع الأبعد " جاری می باشد و ما باید ارث تمام اینها را بدانیم و محاسبه کنیم.

عرض کردیم که صاحب وسائل در صفحه 503 از جلد 17 وسائل 20 جلدی ابوابی را تحت عنوان "ابواب میراث اعمام و اخوال" منعقد کرده که دیروز اخبار باب اول و مقداری از اخبار باب دوم را خواندیم.

نکته: در سند خبر دوم از باب دوم از ابواب میراث اعمام و اخوال که دیروز خواندیم شخصی بود بنام أبی مریم، برای شناختن اشخاص باید به آخر کتب رجالی مراجعه کنیم و در این رابطه در آخر جامع الرواة بابی منعقد شده و اسم تمام اشخاصی که به أب و إبن معروف هستند ذکر شده و در معجم رجال حدیث آقای خوئی نیز به همین صورت نام اشخاصی که به أب و إبن معروف هستند ذکر شده، بعد از پیدا کردن اسم به کتب رجالی مراجعه می کنیم و وثاقتش را بررسی می کنیم، حالا آیت الله خوئی در صفحه 49 از جلد 22 معجم رجال حدیث در مورد أبی مریم می فرماید که اسمش عبد الغفار بن قاسم است و بعد ایشان به صفحه 55 از جلد 10 معجم رجال حدیث حواله داده و وقتی مراجعه کردیم دیدیم که ایشان فرموده أبی مریم عبدالغفار بن قاسم ثقه است و به نجاشی و غیره در مورد وثاقتش استناد کرده.

در باب دوم از ابواب میراث اعمام و اخوال 9 خبر وجود دارد که خلاصه این اخبار به این ترتیب است:

خبر اول باب: "رجل مات وترك عمه و خاله فقال: للعم الثلثان، وللخال الثلث"(زیرا عم از طرف پدر و خال از طرف مادر با میت مربوط است).

خبر دوم باب: "في عمة وخالة قال: الثلث والثلثان يعني للعمة الثلثان، وللخالة الثلث".

خبر سوم باب: "في رجل ترك عمته وخالته قال: للعمة الثلثان، وللخالة الثلث".

خبر چهارم باب: "عن الرجل يموت ويترك خاله وخالته وعمه وعمته وابنه وابنته وأخاه وأخته قال: كل هؤلاء يرثون ويحوزون، فإذا اجتمعت العمة والخالة، فللعمة الثلثان، وللخالة الثلث".

خبر پنجم باب: "قال: إن امرؤ هلك وترك عمته وخالته، فللعمة الثلثان، وللخالة الثلث"

خبر ششم باب: "قال: إن في كتاب علي عليه السلام أن العمة بمنزلة الأب، والخالة بمنزلة الام، وبنت الأخ بمنزلة الأخ قال: وكل ذي رحم فهو بمنزلة الرحم الذي يجربه إلا أن يكون وارث أقرب إلى الميت منه فيحجبه".

خبر هفتم باب: "قال: كان علي عليه السلام يجعل العمة بمنزلة الأب والخالة بمنزلة الام، وابن الأخ بمنزلة الأخ قال: وكل ذي رحم لم يستحق له فريضة فهو على هذا النحو، قال: وكان علي عليه السلام يقول: إذا كان وارث ممن له فريضة فهو أحق بالمال".

خبر هشتم باب: "قال: كتبت إليه: رجل ترك عما وخالا، فأجاب: الثلثان للعم، والثلث للخال".

خبر نهم باب: "قال في عم وعمة قال: للعم الثلثان وللعمة الثلث الحديث".

خب واما اخبار را به ترتیب مذکور خواندیم و تا حدی مسئله برای ما روشن شد منتهی مسئله مهم این است که اگر اینها در یک طبقه و در یک درجه با هم جمع بشوند چگونه باید بین خودشان قسمت کنند؟ البته در هر جائی که أبوینی باشد أبی ارث نمی برد یعنی همیشه أبوینی بر أبی مقدم است، کلام امام رضوان الله علیه را می خوانیم تا مطلب روشن شود، ایشان در تحریرالوسیلة اینطور فرمودند :«المرتبة الثالثة: الأعمام و الأخوال، ولا يرث واحد منهم مع وجود واحد من الطبقة السابقة.

مسألة 1: لو كان الوارث منحصراً بالعمومة من قبل الأب والاُمّ أو من قبل الأب فالتركة لهم، و مع اختلاف الجنس‌ : ﴿ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ ﴾[3] .

مسئلة 2 : لو كان الوارث منحصراً بالعمومة من قبل الاُمّ فالتركة لهم، ومع التعدّد واتّحاد الجنس يقسّم بالسويّة، ومع الاختلاف لا يترك الاحتياط بالتصالح والتراضي»[4] .

در قران کریم کلاله اُمّی با کلاله أبوینی و أبی از نظر ارث بردن فرق دارند، درباره کلاله اُمی گفته شده "شرکاء فی الثلث" ولی در مورد کلاله أبوینی و أبی گفته شده "للذکر مثل حظ الاُنثیین" و حالا آیا در اینجا نیز ما باید همینجور قسمت کنیم یا نه بماند برای فردا... .