درس خارج فقه استاد سید مهدی نقیبی

موضوع: مکاسب محرمه / کذب /بررسی گفتن خبر با عدم علم به آن/ دلیل عدم جواز/ روایات

در ارتباط با روایت صحیحه هشام بن سالم، ایا از این سخن حضرت استفاده می شود که واجب باشد انسان از آنچه نمی داند خویشتن داری کند؟

نظر استاد: اینکه از این عبارت فقط وجوب فهمیده نمی شود، ما این خدشه را پذیرفتیم

از روایاتی که به آن ها استدلال شده به حکم ما (چیزی را که انسان نمی داند، حق ندارد بگوید) روایت زیر است:

عَنْ أَبِي اَلْجَارُودِ ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ) : «مَا عَلِمْتُمْ فَقُولُوا، وَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَقُولُوا: اَللَّهُ أَعْلَمُ، فَإِنَّ اَلرَّجُلَ يَنْزِعُ بِالْآيَةِ فَيَخِرُّ بِهَا أَبْعَدَ مَا بَيْنَ اَلسَّمَاءِ وَ اَلْأَرْضِ».[1]

امام باقر عليه السلام : آنچه مى دانيد بگوييد و هرگاه چيزى نمى دانيد ، بگوييد : خدا داناتر است . همانا مرد، آيه اى از قرآن بيرون مى كشد و [ندانسته به تفسير آن مى پردازند و با اين كار ]از آن ، به فاصله اى دورتر از آسمان [تا زمين] ، سقوط مى كند (منحرف مى شود) .

یک مناقشه ای در این روایت به لحاظ دلالت ذکر شده: حضرت فرمود نسبت به چيزى که نمى دانيد ، بگوييد : خدا داناتر است. مراد از قول به غیر علم موردش فتوا دادن و اخبار از خداست نه مطلقا که مطلب مورد بحث ما را هم شامل شود.

در این مناقشه که ذکر شد نکته ای گفته شده است: مگر اینکه گفته شود یکی از مصادیق اهم در روایت ذکر شد و آن همین مطلبی که اخبار عن الله باشد. این ذکر اهم مصادیق قرینه بر این نیست که این حکم مختص به آن موردی که در روایت ذکر شده است. این دلیل بر اختصاص نیست بلکه اعتبار به اطلاق صدر است که فرمود «و مَا لَمْ تَعْلَمُوا » این اعم از آن است که به اخبار عن الله ارتباط داشته باشد یا به غیر خدا مربوط باشد. همه را شامل می شود. البته در ذیل که می فرماید: « فَقُولُوا: اَللَّهُ أَعْلَمُ» اینگونه تعابیر در مورد بیان احکام شریعت است. لذا می بینید معمول و متداول است در تعابیر فقها، بعد از آن که نظر خودشان را ابراز می کنند می گویند: «اَللَّهُ أَعْلَمُ». این عبارت قرینه بر این است که مطلب در مورد حکم و فتواست. وجه تناسب: احکام از ناحیه خدا صادر می شود.

با این قیل و قال هایی که در مورد روایت موثقه زیاد ابن ابی رجا گفته شد نمی توان نتیجه گرفت که این روایت دلیل بر مطلب محل بحث ماست که سخن بدون علم در امور عادی، ممنوع است.

روایت دیگر:

عن أبي يعقوب، إسحاق بن عبد اللّه ، عن أبي عبد اللّه - عليه السّلام- : إنّ اللّه خصّ عباده بآيتين من كتابه . أن لا يقولوا حتّى يعلموا و لا يردّوا ما لم يعلموا. قال - عزّ و جلّ-:

أَ لَمْ يُؤْخَذْ عَلَيْهِمْ مِيثاقُ اَلْكِتابِ أَنْ لا يَقُولُوا عَلَى اَللّهِ إِلاَّ اَلْحَقَّ . و قال: بَلْ كَذَّبُوا بِما لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ[2] .

امام صادق عليه السّلام فرمود: بى‌گمان خداوند با دو آيه قرآن بندگان خويش را ملامت كرده است:اين‌كه سخنى بر زبان نياورند،مگر اينكه از آن آگاه باشند،و نيز چيزى را كه نمى‌دانند،انكار نكنند. خداوند فرمود: «آيا پيمانى در كتاب وحى از آنان گرفته نشد كه درباره خدا غير از حق نگويند؟» (اعراف/169)و نيز فرمود:«آنان چيزى را تكذيب كردند كه فراخور دانايى‌شان نبود و هنوز به تأويل آن دست نيافته بودند.»(يونس/39).

از این روایت، لزوم فهمیده نمی شود. می فرماید بندگان خوب خدا در این جایگاه هستند، بندگان خوب خدا ویژگی های زیادی دارند.

روایت دیگر:

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فِي حَدِيثٍ: إِنَّ مِنْ حَقِيقَةِ اَلْإِيمَانِ أَنْ لاَ يَجُوزَ مَنْطِقُكَ عِلْمَكَ. [3]

امام صادق عليه السلام: از حقيقت ايمان آن است كه گفتار تو از دانشت بيشتر نباشد.

از این روایت به لحاظ دلالت استفاده می شود که گفتار انسان نباید از علمش تجاوز کند، و در دایره علمش سخن بگوید.

این روایت زراره هم دلیل بر حرمت نیست. زیرا در صدرش چنین آمد: «مِنْ حَقِيقَةِ اَلْإِيمَانِ». لزوم بدست نمی آید و از این تعبیر حرمت کذب فهمیده نمی شود. مراتب ایمان متفاوت است. انسان هایی در مرتبه بالای ایمان هستند که نطق و گفتارشان بر محور علمشان است. اما آیا این واجب است و تعدی از آن حرام است؟ از این روایت فهمیده نمی شود.