درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: احکام اموات/نماز میت /وجوب نماز بر مسلمان

قالت فاطمه (س): «فاتقوا الله حق تقاته فی ما امرکم به و انتهوا عما نهاکم عنه[1] » اگر این دستور مورد عمل قرار گیرد، فرد بیمه است، عالم متقی بیمه است و هیچ آسیبی نمی‌بیند و به مشکلی بر نمی‌خورد.

سید طباطبائی طباطبائی یزدی فرمود، نماز بر کل طوائف مسلمین واجب است و بر تمام اقسام کفار واجب نیست.

شیخ طوسی در کتاب نهایه، می‌فرماید: « الصلاة على الاموات فريضة. وفرضه على الكفاية، إذا قام به البعض، سقط عن الباقين. ولا يختلف الحكم في ذلك، سواء كان الميت رجلا أو امرأة، حرا أو عبدا، اذا كان له ست سنين فصاعدا، وكان على ظاهر الاسلام.[2] » اگر میت بر ظاهر اسلام باشد نماز جنازه دارد و اگر ظاهر اسلام را ندارد و کافر است، نماز بر او جایز نیست.

محقق حلی در کتاب معتبر، ص343 و 344 می‌فرماید: نماز واجب است بر مسلمان و مسلمان کسی است که اظهار کننده شهادتین باشد و برای غیر مسلمان نماز میت واجب نیست.

فرق بین كتاب شرایع و كتاب معتبر محقق حلي مثل فرق بین كتاب مبسوط و كتاب نهایه شيخ طوسي است كه كتاب همانند كتاب مبسوط، استدلالي است.

محقق حلی در شرایع می‌فرماید: نماز میت برای کسی است که مظهر شهادتین باشد و اگر نباشد و به معتقدات اسلام اعتقاد نداشته باشد، نماز میت جایز نیست.

علامه حلی در کتاب تذکره، می‌فرماید: «إنما تجب الصلاة على المسلم بالإجماع، فلا يجوز على الكافر وإن كان ذميا أو مرتدا[3] » بر غیر مسلمان بدون خلاف نماز جایز نیست.

شهید در کتاب ذکری، می‌فرماید: «الثاني في المحل وهو الميت المسلم ... واحترزنا بالمسلم عن الكافر فلا يصلى عليه لقوله تعالى ولا تصل على احد منهم مات أبدا ولا فرق بين الاصلى والمرتد والذمي والحربي للعموم[4] » ذمی باشد یا حربی باشد، فرق نمی‌کند؛ برای این که در عمومات نصوص آمده است نماز برای افرادی که کافرند مثلا مسیحی اند، نماز بر جنازه‌ی آن‌ها جا ندارد.

موثقه عمار در این زمینه چنین است:

محمّد بن الحسن ، عن المفيد ، عن الصدوق ، عن محمّد بن الحسن ، عن محمّد بن يحيى ، عن محمّد بن أحمد بن يحيى ، عن أحمد بن الحسن بن علي بن فضّال ، عن عمرو بن سعيد ، عن مصدق بن صدقة ، عن عمّار بن موسى ، عن أبي عبدالله ( عليه السلام ) ، أنّه سئل عن النصراني يكون في السفر وهو مع المسلمين فيموت ؟ قال : لا يغسله مسلم ولا كرامة ، ولا يدفنه ، ولا يقوم على قبره ، وإن كان أباه.[5]

محقق حلی نيز در کتاب معتبر از سید مرتضی نقل کرده: و أورد علم الهدى في شرح الرسالة عن يحيى بن عمار عن أبي عبد اللّه (عليه السلام) النهي عن تغسيل المسلم قرابته الذمي.[6]

مستند اصلی ما همان آیه‌ی قرآن است که از بیان شهید نقل شد.

سیدنا الاستاد در کتاب تنقیح، ج9، ص185 نسبت به این حکم، به آیه ولا تصل علی احد منهم مات ابدا و موثقه عمار تمسک نموده است.

توضیحی در باره‌ی مرتد ملی و فطری:

مرتد فطری آن است مسلمان آفریده شده و بعد از اسلام خارج شده و ملی کسی است که ابتدا غیر مسلمان بوده و بعد مسلمان شده و سپس از آن خارج گرديده است. اگر مرتد ملی توبه کند، توبه اش قبول می‌شود، زوجه اش، مالش و ... به او برگردانده می‌شود و مرتد فطری توبه اش قبول نمی‌شود.

سیدنا الاستاد می‌فرماید: خداوند تواب الرحیم است، توبه‌ی همه‌ی طوایف از جمله مرتد فطری هم قبول می‌شود منتهی احکام وضعیه؛ مثل به ارث رسیدن مالش به اولیائش، بر او مترتب می‌شود. پس مرتد اگر توبه کند چه ملی باشد و چه فطری، توبه اش قبول می‌شود و نماز بر او خوانده می‌شود.

سيد يزدي طباطبائي در ادامه مي‌فرمايد:

و لا تجب على أطفال المسلمين إلا إذا بلغوا ست سنين نعم تستحب على من كان عمره أقل من ست سنين و إن كان مات حين تولده بشرط أن يتولد حيا و إن تولد ميتا فلا تستحب أيضا[7]

اقوال فقها

شیخ مفید در کتاب مقنعه، مي‌فرمايد: «ولا صلاة عند آل الرسول ع علی من لا یعقل الصلاة من الاطفال و حدّه ان ینقص زمانه عن ست سنین[8] »

شیخ طوسی در کتاب نهایه، مي‌فرمايد: «فان نقص سنه عن ست سنین لم تجب الصلاة علیه بل یصلی علیه استحبابا و تقیة.[9] »

محقق حلی در کتاب معتبر، مي‌فرمايد: «و يشترط في وجوب الصلاة على الصبي: بلوغ الحد الذي يمرسون على الصلاة، و قدره الشيخ (رحمه اللّه تعالى) بست سنين[10] »، تعيين شیخ طوسی از روي نص است. بعد می‌فرماید: «و يتسحب و ان لم يبلغ ذلك إذا ولد حيا[11] »

محقق حلی در کتاب شرایع، مي‌فرمايد: « من يصلي عليه: وهو كل من كان مظهرا للشهادتين، أو طفلا له ست سنين ممن له حكم الإسلام ويتساوى: في ذلك الذكر والأنثى، والحر والعبد. ويستحب الصلاة على من لم يبلغ ذلك إذا ولد حيا، فإن وقع سقطا لم يصل عليه ولو ولجته الروح[12] »

علامه حلی در کتاب تذکره، می‌فرماید: « تجب الصلاة على الصبي من أولاد المسلمين إذا كان لهم ست سنين فصاعدا، ولا تجب لو كان له دون ذلك، لأنه الحد الذي يؤمر معه بالصلاة. والصلاة على الميت استغفار وشفاعة فلا معنى للشفاعة فيمن لا يؤمر بالصلاة وجوبا ولا ندبا.[13] »

شهید در کتاب ذکری، می‌فرماید: « والمراد بحكم المسلم الطفل الذي كمل له ست سنين في الاشهر[14] »

نصوص

1-صحیحه حلبی و زراره از امام صادق (ع) «محمّد بن علي بن الحسين بإسناده عن زرارة وعبيدالله بن علي الحلبي جميعاً ، عن أبي عبدالله ( عليه السلام ) أنّه سئل عن الصلاة على الصبي متى يصلّى عليه ؟ قال : إذا عقل الصلاة ، قلت : متى تجب الصلاة عليه ؟ فقال : إذا كان ابن ستّ سنين ، والصيام إذا أطاقه .[15] »

2- مرسل شیخ صدوق است: قال الصدوق : وسئل أبو جعفر ( عليه السلام ) : متى تجب الصلاة عليه ؟ فقال : إذا عقل الصلاة ، وكان ابن ستّ سنين .[16]

3-معتبره زراره: «قلت : فمتى تجب عليه الصلاة ؟ فقال : إذا عقل الصلاة وكان ابن ستّ سنين[17] »

سه تا روایت با سند درست و متن صریح در حد استفاضه است و اقوال فقها برای ما وثوق حاصل می‌کند که حکم همین است.

شیخ و محقق فرمودند که نماز جنازه بر طفل کم تر از شش سال مستحب است و ظاهرا خلافی هم ندیدیم و از نصوص روایات ذیل را داریم.

1-صحیحه عبد الله بن سنان: «لَا يُصَلَّى عَلَى الْمَنْفُوسِ- وَ هُوَ الْمَوْلُودُ الَّذِي لَمْ يَسْتَهِلَّ وَ لَمْ يَصِحْ- وَ لَمْ يُوَرَّثْ مِنَ الدِّيَةِ وَ لَا مِنْ غَيْرِهَا- وَ إِذَا اسْتَهَلَّ فَصَلِّ عَلَيْهِ وَ وَرِّثْهُ[18] .»

2-روايت يقطينيون: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ أَخِيهِ الْحُسَيْنِ (عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ) قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع لِكَمْ يُصَلَّى عَلَى الصَّبِيِّ- إِذَا بَلَغَ مِنَ السِّنِينَ وَ الشُّهُورِ قَالَ- يُصَلَّى عَلَيْهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ إِلَّا أَنْ يَسْقُطَ لِغَيْرِ تَمَامٍ.[19]

اسناد شیخ به احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی درست است. حسن و حسین هم توثیق خاص دارند و خود علی بن یقطین از اصحاب امام کاظم ع است.

جمع بین این دو روایت با روایات قبلی که می‌گفت نماز میت بر اطفال شش سال به بالا واجب است، این می‌شود که بر کمتر از شش سال نماز واجب نیست.