درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: احکام اموات/غسل میت /لزوم رعایت دو ترتیب در اغسال میت

بحث و تحقیق در باره‌ی کیفیات اغسال سه گانه‌ی میت بود. گفته شد که اجماعا و نصا، غسل میت سه تا غسل است و اولی باید با آب سدر باشد و دومی با آب کافور و سومی با آب خالص.

در ادامه سید یزدی می‌فرماید:

«و يجب على هذا الترتيب و لو خولف أعيد على وجه يحصل الترتيب و كيفية كل من الأغسال المذكورة كما ذكر في الجنابة فيجب أولا غسل الرأس و الرقبة و بعده‌ الطرف الأيمن و بعده الأيسر و العورة تنصف أو تغسل مع كل من الطرفين و كذا السرة و لا يكفي الارتماس على الأحوط في الأغسال الثلاثة مع التمكن من الترتيب[1] »

در غسل میت، دو ترتیب باید رعایت شود؛ یکی بین خود اغسال که اول غسل با آب سدر باشد و بعد غسل با آب کافور و بعد غسل آب خالص باشد و دیگری بین اعضای غسل.

اقوال فقهاء نسبت به ترتیب اول

شیخ طوسی در کتاب خلاف، می‌فرماید: « يغسل الميت ثلاث غسلات: الاولى بماء السدر، و الثانية بماء جلال الكافور، و الثالثة بالماء القراح ... دليلنا: إجماع الفرقة[2] .» که این دلیل شامل هر دو مطلب می‌شود؛ یعنی هم سه غسل و هم این که هر غسلی به ترتیب خاصی انجام شود.

محقق حلی در کتاب معتبر، می‌فرماید: « و يجب تغسيله ثلاث مرات، أولا بماء السدر، ثمَّ بماء الكافور، ثمَّ بالماء القراح.[3] »

علامه حلی در کتاب قواعد، می‌فرماید: « ثم يغسله - ناويا - بماء طرح فيه من السدر ما يقع عليه اسمه، ولو خرج به عن الإطلاق لم يجزئ، مرتبا كالجنابة، ثم بماء الكافور كذلك، ثم كذلك بالقراح.[4] »

محقق ثانی در کتاب جامع المقاصد، می‌فرماید: علامه حلی که عطف به «ثم» نموده، وجوب ترتیب را بیان نموده است و اگر ترتیب تغییر داده شود، مجزی نخواهد بود «لعدم صدق الامتثال.[5] »

شهید در کتاب ذکری، می‌فرماید: «الترتيب في هذه المياه واجب لظاهر خبر الحلبي.[6] »

صاحب جواهر در کتاب جواهر، ابتدا متن شرایع را چنین نقل کرده: «ثم یغسل بماء السدر ثم بماء الکافور ثم بماء القراح[7] » بعد خودش چنین اظهار نظر می‌نماید: « وكيف كان فلا ريب أن الأقوى وجوب الخليطين والترتيب ، بل لم نجد خلافا في الثاني[8] »

نصوص دال بر ترتیب

صحیحه عبدالله بن مسکان:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ غُسْلِ الْمَيِّتِ فَقَالَ اغْسِلْهُ بِمَاءٍ وَ سِدْرٍ- ثُمَّ اغْسِلْهُ عَلَى أَثَرِ ذَلِكَ غَسْلَةً أُخْرَى- بِمَاءٍ وَ كَافُورٍ وَ ذَرِيرَةٍ إِنْ كَانَتْ- وَ اغْسِلْهُ الثَّالِثَةَ بِمَاءٍ قَرَاحٍ- قُلْتُ ثَلَاثُ غَسَلَاتٍ لِجَسَدِهِ كُلِّهِ قَالَ نَعَمْ- قُلْتُ يَكُونُ عَلَيْهِ ثَوْبٌ إِذَا غُسِّلَ- قَالَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ يَكُونَ عَلَيْهِ قَمِيصٌ- فَغَسِّلْهُ مِنْ تَحْتِهِ- وَ قَالَ أُحِبُّ لِمَنْ غَسَّلَ الْمَيِّتَ- أَنْ يَلُفَّ عَلَى يَدِهِ الْخِرْقَةَ حِينَ يُغَسِّلُهُ[9] .

این حدیث چند منظوره می‌باشد: یکی این که خلیط باید وجود داشته باشد و دیگری این که ترتیب باشد.

2-حسنه حلبی بنا بر مسلک کسانی که خیلی احتیاط می‌کنند و سید حکیم مصححه گفته و بر مسلک ما صحیحه است؛ زیرا در سند علی بن ابراهیم است:

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ‌ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: ... فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ غَسْلِهِ بِالسِّدْرِ- فَاغْسِلْهُ مَرَّةً أُخْرَى بِمَاءٍ وَ كَافُورٍ وَ بِشَيْ‌ءٍ مِنْ حَنُوطٍ- ثُمَّ اغْسِلْهُ بِمَاءٍ بَحْتٍ غَسْلَةً أُخْرَى- حَتَّى إِذَا فَرَغْتَ مِنْ ثَلَاثِ غَسَلَاتٍ - جَعَلْتَهُ فِي ثَوْبٍ نَظِيفٍ ثُمَّ جَفَّفْتَهُ.[10]

قول نادری هم وجود دارد که اگر ترتیب رعایت نشود غسل صحیح است و این قول خلاف این نصوص و اقوال فقهاء می‌باشد.

ترتیبت دوم عبارت از ترتیب بین اعضاء است که ابتدا باید سر و گردن شسته شود و بعد سمت راست و بعد سمت چپ.

در این رابطه شیخ طوسی در کتاب خلاف می‌فرماید: «غسل المیت کغسل الجنوب[11] » در غسل جنب ترتیب بین اعضاء باید رعایت شود، پس در غسل میت نیز چنین است.

محقق حلی در کتاب معتبر، می‌فرماید: « الترتيب» في الغسل واجب عندنا، يبدأ بالرأس ثمَّ بالجسد، و هو اتفاق فقهاء أهل البيت (عليهم السلام)[12] » بعد به روایت حلبی که در بالا ذکر شد، استناد نموده است.

شهید در کتاب ذکری، می‌فرماید: « تجب البدأة برأسه ثم جانبه الايمن ثم الايسر باتفاقنا.[13] »

محقق ثانی در کتاب جامع المقاصد، می‌فرماید: غسل میت غسلی است که باید در آن ترتیب رعایت شود « ولوجوب الترتيب فيه بين الأعضاء المقتضي لكونه غسلا حقيقيا ، ولإيماء قوله عليه السلام: كغسل الجنابة. [14] » وجوب تریب به دو دلیل است یکی این که غسل حقیقی است و دیگری این که در کلام معصوم (ع) آمده: غسل میت مثل غسل جنابت است.

نصوص

1-معتبره یونس:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ رِجَالِهِ عَنْ يُونُسَ عَنْهُمْ ع قَالَ: ... ثُمَّ اغْسِلْ رَأْسَهُ- ثُمَّ أَضْجِعْهُ عَلَى جَنْبِهِ الْأَيْسَرِ- وَ اغْسِلْ جَنْبَهُ الْأَيْمَنَ وَ ظَهْرَهُ وَ بَطْنَهُ- ثُمَّ أَضْجِعْهُ عَلَى جَنْبِهِ الْأَيْمَنِ- وَ اغْسِلْ جَنْبَهُ الْأَيْسَرَ كَمَا فَعَلْتَ أَوَّلَ مَرَّةٍ[15]

حسنه محمد بن مسلم

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ يَعْنِي ابْنَ بَابَوَيْهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ أَخِيهِ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ بُرَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: غُسْلُ الْمَيِّتِ مِثْلُ غُسْلِ الْجُنُبِ - وَ إِنْ كَانَ كَثِيرَ الشَّعْرِ فَرُدَّ عَلَيْهِ الْمَاءَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ.[16]

عبدالله بن جعفر حمیری و علی بن مهزیار از ثقات است و فضاله بن ایوب نیز از ثقات می‌باشد و قاسم بن برید فرزند برید عجلی است و توثیق خاص دارد. منظور از علی بن مهزیار، علی بن مهزیار اهوازی است و در باره ابراهیم بن مهزیار نه تضعیفی آمده و نه توثیقی عام یا خاص؛ امّا مدحی خوبی در باره اش آمده و آن بیان کشی است که ایماء به وثاقت دارد، پس سند این حدیث درست است.

در متن این حدیث، غسل میت تنظیر به غسل جنابت شده که در غسل جنابت ترتیب بین اعضاء لازم است، پس در غسل میت هم ترتیب لازم می‌باشد.

بنابراین هر دو ترتیبی که در متن عروه آمده درست است و اقوال و نصوص در حد معروف و متسالم علیه و اتفاق می‌باشد و نصوص معتبره هم در حد تصریح و اعتبار بالایی قرار دارند.