درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: احکام اموات/غسل ميت /بررسي روايات دال بر تعدد و وحدت غسل

سید طباطبائی یزدی فرمود که غسل میت، سه تا غسل است؛ يكي غسل با آب سدر، ديگري غسل آب کافور و سومي غسل با آب قراح و اين مسأله جزء مشهورات و ضروریات است و روایات مربوط به آن، در حد استفاضه یا تواتر مي‌باشد كه از باب نمونه به ذكر چهار روايت مي‌پردازيم:

1- صحیحه‌ی ابن مسکان:

مُحَمَّدُ بْنُ يعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ غُسْلِ الْمَيِّتِ فَقَالَ اغْسِلْهُ بِمَاءٍ وَ سِدْرٍ- ثُمَّ اغْسِلْهُ عَلَى أَثَرِ ذَلِكَ غَسْلَةً أُخْرَى- بِمَاءٍ وَ كَافُورٍ وَ ذَرِيرَةٍ إِنْ كَانَتْ- وَ اغْسِلْهُ الثَّالِثَةَ بِمَاءٍ قَرَاحٍ- قُلْتُ ثَلَاثُ غَسَلَاتٍ لِجَسَدِهِ كُلِّهِ قَالَ نَعَمْ- قُلْتُ يَكُونُ عَلَيْهِ ثَوْبٌ إِذَا غُسِّلَ- قَالَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ يَكُونَ عَلَيْهِ قَمِيصٌ- فَغَسِّلْهُ مِنْ تَحْتِهِ- وَ قَالَ أُحِبُّ لِمَنْ غَسَّلَ الْمَيِّتَ- أَنْ يَلُفَّ عَلَى يَدِهِ الْخِرْقَةَ حِينَ يُغَسِّلُهُ.[1]

2-صحيحه حلبي:

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ‌ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ غُسْلَ الْمَيِّتِ- فَاجْعَلْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ ثَوْباً يَسْتُرُ عَنْكَ عَوْرَتَهُ- إِمَّا قَمِيصٌ وَ إِمَّا غَيْرُهُ- ثُمَّ تَبْدَأُ بِكَفَّيْهِ وَ رَأْسِهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ بِالسِّدْرِ- ثُمَّ سَائِرِ جَسَدِهِ وَ ابْدَأْ بِشِقِّهِ الْأَيْمَنِ- فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَغْسِلَ فَرْجَهُ فَخُذْ خِرْقَةً نَظِيفَةً فَلُفَّهَا عَلَى يَدِكَ الْيُسْرَى- ثُمَّ أَدْخِلْ يَدَكَ مِنْ تَحْتِ الثَّوْبِ الَّذِي عَلَى فَرْجِ الْمَيِّتِ- فَاغْسِلْهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تَرَى عَوْرَتَهُ- فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ غَسْلِهِ بِالسِّدْرِ- فَاغْسِلْهُ مَرَّةً أُخْرَى بِمَاءٍ وَ كَافُورٍ وَ بِشَيْ‌ءٍ مِنْ حَنُوطٍ- ثُمَّ اغْسِلْهُ بِمَاءٍ بَحْتٍ غَسْلَةً أُخْرَى- حَتَّى إِذَا فَرَغْتَ مِنْ ثَلَاثِ غَسَلَاتٍ - جَعَلْتَهُ فِي ثَوْبٍ نَظِيفٍ ثُمَّ جَفَّفْتَهُ[2] .

این روایت هم صحیح است و طبق نظر سید الحکیم مصححه می‌باشد.

3-معتبره يونس:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ رِجَالِهِ عَنْ يُونُسَ عَنْهُمْ ع قَالَ: «... وَ اغْسِلْهُ بِمَاءِ الْقَرَاحِ كَمَا غَسَلْتَ فِي الْمَرَّتَيْنِ الْأَوَّلَتَيْنِ ...[3] ».

گفته شده که اين روايت مرسل مي‌باشد؛ زیرا تعبیر «عن رجاله» دارد و سیدنا الاستاد در جواب می‌گوید مرسل نیست؛ زیرا این تعبیر شبیه «عدة من اصحابنا» است و افراد مشخصی مراد است، پس این سند هم درست می‌باشد.

در این روایت تعدد اغسال، حنوط و کیفیت گذاشتن میت را به طور کامل بیان کرده است.

4-روايت حلبي:

وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يُغَسَّلُ الْمَيِّتُ ثَلَاثَ غَسَلَاتٍ- مَرَّةً بِالسِّدْرِ وَ مَرَّةً بِالْمَاءِ يُطْرَحُ فِيهِ الْكَافُورُ- وَ مَرَّةً أُخْرَى بِالْمَاءِ الْقَرَاحِ ثُمَّ يُكَفَّنُ الْحَدِيثَ[4] .

اين روايت بر مبنای ما اعتبار دارد؛ زیرا رجال این سند ثقات اند به جز سهل که امر در مورد سهل، سهل است.

برخی مثل سلار گفته: اگر یک نوبت با آب قراح غسل داده شود، کافی است.

سیدنا الاستاد می‌فرماید: این رأی اولا شاذ است و در حدی نیست که کسی به آن توجه کند و خلاف متسالم علیه عند الاصحاب مي‌باشد؛ برای این که شیخان سه غسل را اجماعی گفتند و ثانیا این رأی مخالف است با روایاتی که تصریح دارد بر لزوم غسل میت به نحو متعدد و نصوص هم در حد استفاضه یا تواتر است؛ پس اين قول، مخالف اتفاق اصحاب و مخالف صریح نصوص مستفیضه است و به آن اعتنا نمی‌شود؛ امّا از آنجایی که دو روایت مورد استناد طرف داران اين قول قرار گرفته، باید اين دو روايت بررسی شود

1-صحيحه زراره:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَدِيدٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع مَيِّتٌ مَاتَ وَ هُوَ جُنُبٌ- كَيْفَ يُغَسَّلُ وَ مَا يُجْزِيهِ مِنَ الْمَاءِ- قَالَ يُغَسَّلُ غُسْلًا وَاحِداً- يُجْزِي ذَلِكَ لِلْجَنَابَةِ وَ لِغُسْلِ الْمَيِّتِ- لِأَنَّهُمَا حُرْمَتَانِ اجْتَمَعَتَا فِي حُرْمَةٍ وَاحِدَةٍ.[5]

در اين روايت سؤال از غسل میت شده و غسل واحد برای جنابت و میت کافی دانسته شده که اگر جنابت همراه آن نباشد، باید یک غسل به طریق اولی کافی باشد.

سید حکمی و سیدنا الاستاد، از این استدلال جواب داده اند که ظاهر این روایت این است که غسل جنابت با غسل میت تداخل می‌کنند؛ در میتی که جنوب است، واجب نیست که برای هر کدام جدا جدا غسل داده شود و این حدیث تا این حد دلالت دارد. به عبارت دیگر، اين روايت در جهت بیان این حکم است که میت، اگر جنب باشد غسل جداگانه‌ی لازم ندارد و غسل میت کافی است؛ بیان در جهت تعدد و یا کیفیت غسل میت نیست، غسل میت کیفیت خودش را دارد. پس اين روايت، بر تداخل دلالت دارد و بیان در این جهت می‌باشد، نه در جهت وحدت و تعدد غسل میت.

2-معتبره‌ی محمد بن مسلم:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ يَعْنِي ابْنَ بَابَوَيْهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ أَخِيهِ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ بُرَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: غُسْلُ الْمَيِّتِ مِثْلُ غُسْلِ الْجُنُبِ - وَ إِنْ كَانَ كَثِيرَ الشَّعْرِ فَرُدَّ عَلَيْهِ الْمَاءَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ.[6]

در اين روايت، غسل ميت تنظير شده به غسل جنابت و غسل جنابت یک مرتبه است و آن هم با آب قراح، پس غسل ميت هم يك مرتبه و با آب قراح مي‌باشد و غسل با آب سدر و كافور مستحب مي‌باشد.

سید حکیم و سیدنا الاستاد در جواب گفته اند: در این روایت سؤال از کیفیت غسل شده و جواب داده شده که مثل غسل جنابت است و تشبیه از حیث کیفیت است که ابتدا سر و گردن و بعد سمت راست و بعد سمت چپ شسته شود، نه از حیث عدد.

سیدنا الاستاد می‌فرماید: اگر چیزی را که سلار گفته بپذیریم و آن این است که تشبیه از هر جهت است، دلالت بر کفایت غسل واحد، بر اساس اطلاق است، نه تصریح؛ ولی نصوصی که تصریح به اغسال ثلاثه دارد، این اطلاق را تقیید می‌کند.

تحقیق این است که در اینجا، جا برای تعارض وجود ندارد تا مطلق را حمل بر مقید کنیم و از اين جهت، تعارض را حل نماییم؛ چون احادیث دال بر تعدد غسل، متواتره یا مستفیضه اند، اگر متواتر باشند، بر اساس مبنای فقهاء به طور عام، حدثت متواتر سنت قطعیه است و مفید علم مي‌باشد و روایات دیگر توان تعارض با آن را ندارد و بر مبنای این حقیر، اگر متواتر نباشد و مستفیض باشد، باز هم قابلیت تعارض را ندارد؛ چون استفاضه هم مفید اطمینان و علم تعبدی یا علم عقلائی است و توان تعارض در طرق مقابل وجود ندارد. اگر فرض کردیم که تعارضی در کار باشد، احادیث دال بر تعدد اغسال مقدم بر این دو حدیث اند؛ زیرا حکم این دو روایت، مطابق با تقیه است. فتوای ابنای عامه این است که یک غسل با آب قراح واجب است و غسل با آب سدر و کافور مستحب می‌باشد. پس این دو حدیث موافق عامه است و حدیث مقابل آن مخالف عامه می‌باشد و به آن اخذ می‌شود.

در نتیجه، اغسال سه گانه اجماعا، نصّا و تسالما ثابت است.