درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع:احکام اموات/غسل میت/غسل دادن زوج و زوجه هم دیگر را از روی لباس_/

بحث در بررسی روایات مربوط به اشتراط غسل زوج و زوجه از وراء ثیاب بود. اصل غسل دادن زوج و زوجه هم دیگر را جایز است ولی بحث در این است که این غسل دادن باید از روی لباس باشد یا این که در حال برهنه هم می‌توانند هم دیگر را غسل دهند؟

در این رابطه دو فتوا و دو نظر فقهی وجود دارد. در عروة الوثقی سید فرمود که می‌تواند در حال برهنه غسل دهد ولی احوط این است که از روی لباس باشد. در مقابل رأی مشهور قرار دارد؛ شهید در ذکری، ج1، ص304 فرمود مشهور اخبار این است که این غسل از ورای لباس باشد، شهید ثانی در مسالک، ج1، ص81 فرمود که این غسل از ورای لباس باشد. مهم تر از همه، شیخ طوسی در نهایه، ص42 که کتاب فتوایی اوست، فرمود از ورای لباس باید باشد. محقق ثانی در جامع المقاصد، ج1، در بحث غسل میت فرمود بین فقها اختلاف است و اصح این است که از وراء ثیاب باشد.

بررسی نصوص باب: روایات به دو طائفه است؛ یکی دال بر جواز از وراء ثیاب است؛ این روایات در کتاب وسایل، در دو باب 20 و 24 از ابواب غسل میت آمده است. در باب 20 سه روایت آمده: روایت اول، روایت شماره یک این باب، صحیحه‌ی منصور بن حازم است که در آن چنین آمده:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مَنْصُورٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ يَخْرُجُ فِي السَّفَرِ- وَ مَعَهُ امْرَأَتُهُ يُغَسِّلُهَا قَالَ نَعَمْ- وَ أُمَّهُ وَ أُخْتَهُ وَ نَحْوَ هَذَا يُلْقِي عَلَى عَوْرَتِهَا خِرْقَةً. این روایت در مورد غسل دادن زوجه توسط زوج است و تصریح دارد بر این که ستر عورت در حال غسل لازم است.

روایت دوم، روایت شماره 4 این باب است که معتبره یا موثقه عبد الرحمن بن ابی عبد الله است:

وَ عَنْ حُمَيْدِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْكِنْدِيِّ عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ يَمُوتُ- وَ لَيْسَ عِنْدَهُ مَنْ يُغَسِّلُهُ إِلَّا النِّسَاءُ- هَلْ تُغَسِّلُهُ النِّسَاءُ فَقَالَ تُغَسِّلُهُ امْرَأَتُهُ أَوْ ذَاتُ مَحْرَمِهِ - وَ تَصُبُّ عَلَيْهِ النِّسَاءُ الْمَاءَ صَبّاً مِنْ فَوْقِ الثِّيَابِ. این روایت در مورد غسل زوج توسط زوجه است و در آن هم تصریح شده که از فوق ثیاب باید باشد.

روایت سوم، روایت شماره 7 این باب است: وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ امْرَأَةٍ مَاتَتْ- وَ هِيَ فِي مَوْضِعٍ لَيْسَ مَعَهُمْ امْرَأَةٌ غَيْرُهَا- قَالَ إِنْ لَمْ يَكُنْ فِيهِمْ لَهَا زَوْجٌ وَ لَا (ذُو رَحِمٍ) - دَفَنُوهَا بِثِيَابِهَا وَ لَا يُغَسِّلُونَهَا- وَ إِنْ كَانَ مَعَهُمْ زَوْجُهَا أَوْ ذُو رَحِمٍ لَهَا- فَلْيُغَسِّلْهَا مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْظُرَ إِلَى عَوْرَتِهَا- قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ مَاتَ فِي السَّفَرِ- مَعَ نِسَاءٍ لَيْسَ مَعَهُنَّ رَجُلٌ- فَقَالَ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ فِيهِنَّ امْرَأَةٌ- فَلْيُدْفَنْ فِي ثِيَابِهِ وَ لَا يُغَسَّلْ- وَ إِنْ كَانَ لَهُ فِيهِنَّ امْرَأَةٌ- فَلْيُغَسَّلْ فِي قَمِيصٍ مِنْ غَيْرِ أَنْ تَنْظُرَ‌ إِلَى عَوْرَتِهِ.

سید الحکیم می‌فرماید ابی جمیله توثیق ندارد. درست است که توثیق خاص ندارد ولی در سند کامل الزیاره آمده است، پس توثیق عام دارد.

در باب 24 حدیث 2و 3 و 5 و 7 و 11 و 12 را داریم. حدیث شماره 2 صحیحه محمد بن مسلم است که در آن آمده: وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُغَسِّلُ امْرَأَتَهُ- قَالَ نَعَمْ مِنْ وَرَاءِ الثَّوْبِ.

و روایت شماره 3 صحیحه حلبی است: وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ يَمُوتُ وَ لَيْسَ عِنْدَهُ مَنْ يُغَسِّلُهُ إِلَّا النِّسَاءُ- قَالَ تُغَسِّلُهُ امْرَأَتُهُ أَوْ (ذُو قَرَابَةٍ) إِنْ كَانَ لَهُ- وَ تَصُبُّ النِّسَاءُ عَلَيْهِ الْمَاءَ صَبّاً- وَ فِي الْمَرْأَةِ إِذَا مَاتَتْ يُدْخِلُ زَوْجُهَا يَدَهُ تَحْتَ قَمِيصِهَا فَيُغَسِّلُهَا.

حدیث شماره 5 این باب موثقه سماعه است که در آن آمده: وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ إِذَا مَاتَتْ- قَالَ يُدْخِلُ زَوْجُهَا يَدَهُ تَحْتَ قَمِيصِهَا إِلَى الْمَرَافِقِ.

حدیث شماره 7 همین باب معتبره داود بن سرحان است، معتبره می‌گوییم به خاطر سهل بن زیاد که الامر فی سهل سهل و در آن این جمله آمده: «... فَإِنْ كَانَ مَعَهَا زَوْجُهَا فَلْيُغَسِّلْهَا مِنْ فَوْقِ الدِّرْعِ».

حدیث شماره 11 صحیح حلی است: سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ يُغَسِّلُ امْرَأَتَهُ- قَالَ نَعَمْ مِنْ وَرَاءِ الثَّوْبِ

حدیث شماره 12 صحیحه ابی الصباح کنانی است: فَإِنْ كَانَ زَوْجُهَا مَعَهَا غَسَّلَهَا مِنْ فَوْقِ الدِّرْعِ.

همه‌ی این روایات تصریح بر غسل از روی لباس دارند. در مقابل روایاتی است که دلالت دارد بر این که زن می‌تواند شوهرش را مجردا غسل دهد و مرد می‌تواند زنش به صورت برهنه غسل دهد و آن روایات شماره یک و شماره 4باب 24 است که روایت اولی صحیحه ابن سنان است:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ أَ يَصْلُحُ لَهُ أَنْ يَنْظُرَ- إِلَى امْرَأَتِهِ حِينَ تَمُوتُ- أَوْ يُغَسِّلَهَا إِنْ لَمْ يَكُنْ عِنْدَهَا مَنْ يُغَسِّلُهَا- وَ عَنِ الْمَرْأَةِ هَلْ تَنْظُرُ إِلَى مِثْلِ ذَلِكَ- مِنْ زَوْجِهَا حِينَ يَمُوتُ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِكَ- إِنَّمَا يَفْعَلُ ذَلِكَ أَهْلُ الْمَرْأَةِ- كَرَاهِيَةَ أَنْ يَنْظُرَ زَوْجُهَا إِلَى شَيْ‌ءٍ يَكْرَهُونَهُ مِنْهَا. سؤال از نگاه کردن زن و شوهر به هم دیگر بعد از فوت است و در جواب نفی بأس شده است. بعد یک علتی ذکر شده که گویا در ذهن شما آمده که مرد بعد از فوت زنش به بدن او نگاه نکند که این یک کراهتی است برای اهل آن زن و در برخی از روایات آمده که بعد از فوت کریه المنظر می‌شود و خانواده‌ی او دوست ندارد که نگاه کند. از این تعلیل استفاده می‌شود که غسل دادن و نگاه کردن اشکال ندارد و نگاه کردن مورد کراهت خانواده زن است. اگر احتمال منع در ذهن بیاید به خاطر کراهتی است که از طرف خانواده زن می‌باشد.

حدیث دوم روایت شماره 4 این باب، صحیحه محمد بن مسلم است. مضمره است ولی مضمره‌ی او اشکالی ایجاد نمی‌کند چون فقط از امام صادق7نقل روایت می‌کند: وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُغَسِّلُ امْرَأَتَهُ قَالَ نَعَمْ- إِنَّمَا يَمْنَعُهَا أَهْلُهَا‌ تَعَصُّباً. از اطلاق یغسل امرئته، غسل مجردا استفاده می‌شود و اگر مانعی دیده می‌شود، تعصب اهل آن زوجه است که مانع شرعی به حساب نمی‌آید.

از این دو روایت استفاده شد که غسل به صورت برهنه جایز است.

جمع بین این روایات: از حیث سند اولا روایات دسته‌ی اول ده تا روایت است و در حد تواتر و مفید علم می‌باشد و روایات دسته‌ی دوم هر چند که صحیحه اند ولی قدرت معارضه با آن را ندارد؛ زیرا خبر واحد یک اماره معتبره شرعی است و اماریت امارات تا وقتی است که با علم مخالفتی نداشته باشد. ثانیا روایات دسته‌ی اول اگر در حد تواتر نباشد، قطعا در حد استفاضه است و استفاضه مفید اطمینان است و اطمینان علم تعبدی یا علم عقلائی است و روایات صحیحه با آن هم نمی‌تواند معارضه نماید چون معارضه اماره معتبره با اطمینان و علم تعبدی می‌شود.

از حیث دلالت، روایات طائفه‌ی اول صریح در مطلوب اند و روایات طائفه‌ی دوم از حیث دلالت، تصریح بر جواز غسل به صورت برهنه ندارد بلکه ظهور در آن دارد و مقتضای اطلاق این است که می‌تواند به صورت برهنه، غسل دهد. طبق قاعده، تصریح بر ظهور مقدم است و اطلاق آن حمل می‌شود بر صورتی که بر آن تصریح شده است. پس طبق این نصوص باید غسل از وراء ثیاب باشد و قول به جواز غسل از وراء ثیاب اصح است و علی الاقل در فتوا به عنوان احوط وجوبی اعلام می‌شود که غسل از وراء ثیاب باشد. شهید اول هم در ذکری و شهید ثانی در مسالک فرمود این فتوا مشهور است. پس طبق فهم شیخ طوسی و نظر مشهور و بر اساس جمع بین این دو طائفه از روایات، نتیجه این شد که جواز غسل از وراء ثیاب است.