درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الطهارة/تغسيل الميت /مسالة 11 و 12 و 13 از مسائل مربوط به غسل مسِّ میت و تحقیق استاد

مساله یازدهم از مسائل مربوط به غسل مسِّ میت

مسألة ١١ : مس المقتول بقصاص أو حدّ إذا اغتسل قبل القتل غسل الميت لا يوجب الغسل.[1] سید طباطبایی یزدی می فرماید غسل مقتول، کسی که بوسیله قصاص یا بوسیله حد کشته شود حکم فقهی اش آن است که آن مقتول قبل از قصاص یا قبل از قتل باید غسل کند و آن غسل، غسلِ میت هست و دیگر بعد از آن قتل دیگر غسل ندارد. به خاک سپرده می شود. اگر در اینصورت اگر کسی این مقتول را مس کند، مس این مقتولی که قبل از قتل غسل کرده و پس از قتل فردی این مقتول را مسّ کند غسل مسِّ میت ندارد. این متن ما در عروة هست.

قول مشهور و غیر مشهور در ان مسئلة و أدله آنها

اما این مساله مورد اختلاف نظر هست. لعلّ مشهور بر این است که این مسّ یعنی مسِّ مقتول که قبل از قتل غسل کرده باشد غسلِ مسِّ میت ندارد. این قول مشهور است. در مقابل قول غیر مشهور هم گفته می شود که اگر کسی مقتول را مس کند درعین حالی که غسل کرده باشد قبل از قتل، غسل مس میت به عهده اش می آید. اما عده ای از فقهاء که آن قول اول را قبول می دارند از باب نمونه 1- علامه حلی قدس الله نفسه الزکیه می‌فرماید که مس مقتولی که قبل از قتل غسل کرده باشد غسل مس میت ندارد. چرا؟ می فرماید برای اینکه آن مقتول مغتسَل هست یعنی غسل میت انجام داده است.[2] فتوا این بود که اگر مس بعد از غسل میت باشد غسلِّ مسِّ میت ندارد. او قبل از قتل براساس نص خاصی و براساس مصلحتی قبل از قتل غسل می کند و همان غسلش غسل میِّ میت هست و او مغتسل هست و اگر چنانچه أثرش و فائده اش این فائده و این آثار نباشد غسل قبل ز قتل دیگر لغو و بی فائده میشود. چه فائده ای داشت اگر غسل مس میت انجام داد الان تاثیری نداشته باشد پس آن غسل چه فائده ای دارد. بنابراین غسل شخص مقتول به حد که قبل از قتل خودش غسل بکند غسل میت هست و مس بعد از غسل میت موجب غسل مسِّ میت نمی شود. 2- شهید قدس الله نفسه الزکیه می‌فرماید که فردی که بدنش طهارت داشته باشد مثل شهید و یا مقتولی که غسل کرده باشد قبل از قتل، مسِّ آن بدن غسل مس میت ندارد برای اینکه غسل مس میت انجام گرفته و مسی که صورت می گیرد مسی است پس از غسل مس میت.[3] 3- شهید ثانی قدس الله نفسه الزکیه تقریباً مطلب را شبیه بیان شهید اول اعلام می کند و می فرماید که کسانی که طاهر اند مسِّ آن غسل مس میت ندارد مثل مس بدن شهید و مس بدن مبارک معصوم .اگر معصوم از دنیا رفته باشد و کسی بدن مبارکش را مس کند غسل مس میت ندارد و همینطور کسی که قبل از قتل غسل میت انجام بدهد. او در حقیقت تغسیل شده است و بعد از تغسیل مس آن بدن موجب غسل مس میت نمی شود.[4] این اراء را گفتم که مشهور گویا این است که مسِّ جسد مقتول غسل مس میت ندارد.

نظر مقابل: و در مقابل عده ای از فقهاء فرموده اند که مس مقتول که غسل قبل از قتل انجام داده است غسل مس میت دارد. از جمله فقهایی که این ردی را اعلام می کنند. فقیه حلی هست. فقیه حلی یعنی ابن ادریس قدس الله نفسه الزکیه می فرماید اگر کسی جسد مقتول را بعد از برد شدن مس کند غسل دارد برای اینکه موضوع محقق هست. مضوع چه بود؟ مس بعد از برد و قبل از تغسیل بعد الموت. در اینجا بعد از برد هست و قبل از تغسیل بعدالموت. بعد الموت دیگر تغسیلی منشده است لذا موضوع برای تحقق غسل مس میت وجود دارد و اگر کسی مقتول را مس کند غسل مس میت دارد.[5] به تبع فقیه حلی صاحب حدائق قدس الله نفسه الزکیه به این مضمون می فرماید که آنچه که از ادله استفاده می شود این است که غسل قبل از قتل برای کسی که بوسیله قصاص به قتل می رسد حکم غسل میت را دارد. یعنی پس از قتل باید به خاک شپرده شود و غسل لازم نیست اما بیشتر از این که بگوییم غسل مس میت هم ساقط می شود دلیلی نداریم فقط مقتضای ادله همین حد هست که غسل میت ساقط می شود اما غسل مس میت هم ساقط می شود نیاز به دلیل مستقلی دارد.[6]

معاصرین: در ادامه از معاصرین سیدنالاستاد قدس الله نفسه الزکیه می فرماید آنچه که در متن آمده است که مس مقتول به قصاص موجب غسل مس میت نمی شود قابل التزام نیست. بلکه صحیح این است که در ای صورت هم مس میت موجب غسل مس میت می شود. دلیل ایشان تقریباً شبیه همان وجهی است که از حدائق نقل شد. خلاصه فرمایش ایشان این باشد که درباره مقتول فقط غسل میت شرعاً براساس مصلحتی گویا تشریع شده است که قبل از قتل غسل میت انجام بدهد اما دلیلی که ما را هدایت کند براینکه مس آن میت مقتول بعد از قتل غسل مس میت ندارد وجود ندارد. دلیل بر عدم وجوب غسل مسِّ میت در این فرض نداریم. استفاده از عمومات. عمومات غسل مس میت بعد از برودت و قبل از تغسیل.

متن روایت اول: محمد بن الحسن بإسناده عن الحسين بن سعيد، عن صفوان بن يحيى، و فضالة، عن العلا، عن محمد بن مسلم، عن أحدهما عليهما السلام قال: قلت الرجل يغمض الميت أعليه غسل؟ قال: إذا مسه بحرارته فلا، ولكن إذا مسه بعد ما يبرد فليغتسل، قلت: فالذي يغسله يغتسل؟ قال: نعم: قلت: فيغسله ثم يلبسه أكفانه قبل أن يغتسل؟ قال يغسله ثم يغسل يديه من العاتق، ثم يلبسه أكفانه ثم يغتسل، قلت: فمن حمله عليه غسل؟ قال: لا، قلت: فمن أدخله القبر عليه الوضوء؟ قال: لا إلا أن يتوضأ من تراب القبر إن شاء ورواه الكليني، عن أبي علي الأشعري، عن محمد بن عبد الجبار، عن صفوان بن يحيى، عن العلا بن رزين مثله.[7]

متن روایت دوم: وبإسناده عن النضر بن سويد، عن عاصم بن حميد قال: سألته عن الميت إذا مسه الانسان أفيه غسل؟ قال: فقال: إذا مست جسده حين يبرد فاغتسل.[8] صحیحه علاصم بن حمید که بعد از برودت قبل از تغسیل اگر مس بشود غسل مس میت دارد آن عمومات می تواند این مورد را هم شامل بشود. مطلب تا اینجا تمام. هر دو قول گفته شد. ادله طرفین هم برای ما روشن شد. فتوای متن را هم دیدید.

تحقیق استاد و توضیح این مطلب

آنچه که درباره غسل مس میت گفته می شود این است که غسل مصلحتی دارد. مصلحت و ملاکش اصول طهارت و رفع خبث و حدث است که انسان بعد از فوت جسد متنجس یا نجس می شود و بعد از آ« غسل موجب تطهیر آن می شود و در این رابطه از شیخ صدوق دو روایت راقبلاً نقل کردیم که الان اشاره کنیم. حدیث شماره 11 و 12.

متن روایت اول: وفي (عيون الأخبار) وفي (العلل) بأسانيده عن الفضل بن شاذان، عن الرضا عليه السلام قال: إنما أمر من يغسل الميت بالغسل لعلة الطهارة مما أصابه من فضح الميت لان الميت إذا خرج منه الروح بقي منه أكثر آفته.[9] در حدیث شماره 11 فضل بن شاذان از امام رضا علیه السلام نقل می کند که قال: إنما أمر من يغسل الميت بالغسل لعلة الطهارة مما أصابه من فضح الميت لان الميت إذا خرج منه الروح بقي منه أكثر آفته. انسان یک مجموعه از اموری است که خودش را خیلی طیب و طاهر می داند. نص می گوید که گویا طهارت و پاکی اش مربوط به روح باشد و وقتی که روح از بین رفت اکثر آفت و خبث و حدث در جسم باقی می ماند. از این حدیث استفاده می شود که غسل برای تحصیل طهارت است. متن روایت دوم: وبأسانيده عن محمد بن سنان، عن الرضا عليه السلام قال: وعلة اغتسال من غسل الميت أو مسه الطهارة لما أصابه من فضح الميت، لان الميت إذا خرج منه الروح بقي أكثر آفته، فلذلك يتطهر منه ويطهر.[10] باز هم به اسانید شیخ صدوق به محمد بن سنان که محمد بن سنان را گفتیم که توثیق دارد از سوی سیدبن طاووس و معتبر است. از امام رضا علیه السلام نقل می کند که قال: وعلة اغتسال من غسل الميت أو مسه الطهارة لما أصابه من فضح الميت، لان الميت إذا خرج منه الروح بقي أكثر آفته، فلذلك يتطهر منه ويطهر. تا به اینجا مطلب این شد و فهم فقهاء هم این که غسل میت مصلحت و ملاکش تطهیر هست. رفع خبث و حدث است.

اشکال و جواب

اشکال این است که بدن شهید که گفته می شود غسل ندارد اگر در معرکه به شهادت برسد طهارت دارد. اشکال می شود که اگر بدن شهید زخمی داشت. خونی جریان داشت. اگر کسی دست به آن خون بگذارد قطعاً تنجیس صورت می گیرد بنابراین طهارت بدن شهید به طور کامل شرعاً ثابت نیست. جواب: طهارت بدن شهید از طریق نصوص و این روایاتی که خواندیم ثابت است که غسل ندارد و طیب و طاهر است اما خونی که در بدن شهید باشد و بیرون بیاید او یک موضوع جدایی است و منظور از بدن، بدن سالمی که خود بدن باشد یعنی بشره و پوست بدن خود شهید طاهر و پاک است. خون که یک نجسی از نجاسات معروف است و آن مورد ربطی به این مورد طهارت بدن ندارد. لذا گفته می شود که أبدان مطهرة معصومین علیهم السلام و الصلاة که مطهر اند و معصوم اند و اگر کسی مس کند شهید ثانی فرمود که غسل مس میت ندارد و سیدنالاستاد هم می فرماید إلاّ أ نّك عرفت اندفاعه بحسب الكبرى والصغرى ، لأ نّه لم يقم دليل على أن بدن الشهيد أو الّذي يقدم غسله على موته طاهر من الحدث والخبث ، بل مقتضى العمومات والاطلاقات أ نّه محدث ومشتمل على الخبث إذا أصابه شيء من النجاسات ، هذا بحسب الصغرى . وأمّا بحسب الكبرى فلعدم قيام الدليل على أن مسّ الطاهر من الأموات غير موجب للاغتسال ، كيف والأئمة المعصومون (عليهم السلام) كلّهم طاهرون مطهرون على ما نطقت به النصوص ، ومع ذلك يجب تغسيلهم ويجب الغسل بمس أبدانهم الطاهرة بعد موتهم..[11] یعنی از کسی قولی به نقل نرسیده است خلافی دیده نشده است که اگر کسی بدن معصون را مس کند بعد از ارتحالشان غسل مس میت داشته باشد. غسل مس میت داشته باشد . این مطلبی که گفتیم اشکال

و جواب. بدن معصومین که طاهر و مُطهر‌اند، من حیث الذات مطهر اند. پس چرا غسل می شوند؟

جواب:

متن روایت: وعنه، عن الحسن بن عبيد قال: كتبت إلى الصادق عليه السلام: هل اغتسل أمير المؤمنين عليه السلام حين غسل رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم عند موته؟ فأجابه: النبي صلى الله عليه وآله طاهر مطهر، ولكن فعل أمير المؤمنين عليه السلام وجرت به السنة. وعن المفيد، عن أحمد بن محمد، عن أبيه، عن الصفار، عن محمد بن عيسى، عن القاسم الصيقل قال: كتبت إليه. وذكر مثله.[12] و عنه عن الحسن بن عبید. مکاتبه حسن بن عبید به امام صادق علیه السلام است که در جمله کوتاه غسل معصومین که طاهر و مطهراند براساس سنت هست. سنت که بود دیگر ربطی به این مصلحتی که در بقیه اموات هست نخواهد داشت. خود حضرت رسول هم که أبوالمعصومین و رحمة للعالمین هست و إمام الرحمة هم هست و بدنش طاهر و مطهر است غسل داده شده است و غسلش براساس سنت بوده است.

جمع بندی بین این دو قول

دو قول گفته شد و دلیل هر دو قول گفته شد و متن ما در عروة این بود که این غسل ندارد. تا اینجا تحلیل و توضیحی که از نصوص و فهم فقهاء به دست آمد این بود که بدنی که شست و شو شده باشد حدث و خبث رفع شده است. پس از اینکه غسل میت انجام شده و خبث و حدث رفع شده است، دیگر موضوع برای غسل مس مست وجود ندارد. نتیجه این شد که طبق قاعده غسل مقتول قبل از قتل همان غسل میت هست و غسل دیگری نیست. پس از اینکه غسل میت بود احکام خودش را دارد که اگر بعد از برودت کسی بدن را مس کند مسِّ بدنی غسل شده است نه مس بدن بدون تطهیر. غسل میت درباره اش صورت گرفته است بنابراین فتوای متن طبق قاعده درست است. اما آنچه را که فقیه حلی و صاحب حدائق فرمودند که موضوع برای غسل مسِّ میت هم وجود دارد حداقل کاری که می توانیم در اینجا اعلام بکینم این است که بگوییم در این رابطه أحوط این است که غسل مسِّ میت انجام بگیرد. یک إحتیاط مستحبی میشود هر چند قاعده همان است که فتوای متن طبق آن قاعده آمده است.

مسالة دوازدهم از مسائل مربوط به غسل مس میت

مسألة ١٢ : مس سُرّة الطفل بعد قطعها لا يوجب الغسل. [13] مسِّ سرة‌ی طفل یعنی آن ناف طفل که ناف اضافی را که بعد از تولد می‌برند و قطع می کنند موجب غسل نمی شود. توهم این است ک آن قطعه، قطعه بدن انسان هست. ما گفتیم که قطعه مبانه اگر عظمی داشته باشد مس اش موجب غسل مسِّ میت می شود. این قطعه اولاً قطعه ای نیست که متضمن عظم باشد. استخوان ندارد. و ثانیاً در عرف این جزء فضولات به حساب می اید. زیادتی هست. زوائدی هست و جزء بدن انسان ، طفل به حساب نمی اید بنابراین غسل مس این نافی که بریده می شود غسل مسِّ میت ندارد بلاشبهةٍ و اختلافی هم در این مساله دیده نمی شود.

مسالة سیزدهم از مسائل مربوط به غسل مس میت

مسألة ١٣ : إذا يبس عضو من أعضاء الحي وخرج منه الروح بالمرة مسه ما دام متصلاً ببدنه لا يوجب الغسل ، وكذا إذا قطع عضو منه واتصل ببدنه بجلدة مثلاً ، نعم بعد الانفصال إذا مسه وجب الغسل بشرط أن يكون مشتملاً على العظم.[14] می فرماید که اگر عضوی از اعضای آدم زنده خشک بشود فرض کید یک ناخن و یا یک دست إذا يبس عضو من أعضاء الحي وخرج منه الروح و روح از آن عضو به طور کامل خارج بشود و هیچ گونه خونی و حرکتی و تحث مدیریت خود آن فرد نباشد. به تمام معنا خشک شده باشد وخرج منه الروح بالمرة مسه ما دام متصلاً ببدنه لا يوجب الغسل. مس آن عضو تا وقتیکه به بدن متصل هست موجب غسل نمی شود. چرا؟ چون قطعه مبانه نیست. وكذا إذا قطع عضو منه واتصل ببدنه بجلدة مثلاً. اگر کسی عضوش قطع بشود و به یک پوست نازکی متصل بماند و این چیزها به طور طبیعی نیست ولیمثلاً در موقع جبهه و اینها ممکن است اتفاق بیافتد. دست قطع شده با یک پوست اویزان مانده است. اگر کسی این عضو را مس کند می فرماید که غسل مسِّ میت ندارد. چرا؟ قطع مبانه نیست و از بدن جدا نشده است. موضوع حکم ما طبق نص عضو مبانه و دارای استخواب باشد. دوتا خصوصیت داشت. نعم بعد الانفصال إذا مسه وجب الغسل بشرط أن يكون مشتملاً على العظم. و بعد از انقصال اگر عضو از بدن جدا بشود و با یک شرط که گفتیم در نص آمده بود که متضمن عظم باشد. اگر استخوان همراهش بود از بدن جدا شد موضوع حکم قرار میگیرد که در نص ما مخصوصاً مرسلة أیوب بن نوح آمده بود قطعه مبانه ای که از بدن جدا باشد و دارای استخوان باشد مس آن موجب غسل مس میت می شود . در اینصورت اگر عضر جدا شد و استخوان هم داشت موجب غسل مس میت می شود و این همان قطعه مبانه است که قبلاً گفته بودیم. بقیه فردا انشالله.