درس خارج فقه استاد سیدکاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/أركان الصلاة /خصوصیات تکبیرات هفتگانه در اول نماز

بحث و تحقیق در باره‌ی خصوصیات تکبیرات سبع:

گفته شد که هفت تا تکبیر در ابتدای نماز از مشروعیت برخوردار است و ثواب عظیمی دارد. احوط این است که تکبیرة الاحرام همان تکبیر آخری باشد.

مطلب دیگر این است که آیا این تکبیرات اختصاص به فرائض دارد یا این که نسبت به همه‌ی نمازهای فریضه و مندوبه جا دارد؟ صاحب حدائق در کتاب حدائق، ج8، ص53 می‌فرماید: این تکبیرات اختصاص به فریضه دارد؛ برای این که موارد این تکبیرات در نصوص فریضه بوده است و انصرافش به آن از طریق ذکر مصداق به دست می‌آید؛ یعنی تکبیرات انصراف دارد به تکبیرات فرائض و شامل صلوات مندوبه نمی‌شود. سیدنا الاستاد در جواب فرموده است که اطلاق ادله اعلام می‌کند که تکبیرات اختصاص به فرائض ندارد.

سید یزدی می‌فرماید: «و الظاهر عدم اختصاص استحبابها في اليومية بل تستحب في جميع الصلوات الواجبة و المندوبة و ربما يقال بالاختصاص بسبعة مواضع و هي كل صلاة واجبة و أول ركعة من صلاة الليل و مفردة الوتر و أول ركعة من نافلة الظهر و أول ركعة من نافلة المغرب و أول ركعة من صلاة الإحرام و الوتيرة.»[1]

ظاهر این است که تکبیرات سبعه اختصاص به یومیه ندارد؛ بلکه مستحب است تکیرات سبع در همه‌ی نمازهای واجب و مستحب. قولی است که گفته می‌شود این تکبیرات سبع اختصاص به فرائض ندارد؛ ولی به هفت مورد اختصاص دارد که برخی مستحب و برخی واجب اند. این موارد عبارتند از هر نماز واجب، رکعت اول نماز شب و وتر، اول رکعت از نافله ظهر و مغرب و رکعت اول از نماز احرام و وتیره. این هفت موضوع را فقهائی که گفته اند عبارتند از مشایخ ثلاث؛ یعنی شیخ صدوق، شیخ مفید و شیخ طوسی.

در کتاب فقیه، ج1، ص307 شیخ صدوق می‌فرماید تکبیرات هفتگانه اختصاص به شش مورد دارد و آن موارد بالا، غیر از وتیره است. شیخ طوسی و شیخ مفید وتیره را هم اضافه کرده اند.

شیخ طوسی در کتاب مبسوط، ج1، ص154 این هفت مورد را ذکر می‌کند. شیخ مفید در مقنعه، ص17وتیره را هم اضافه کرده است.

قدمای اصحاب گفته اند تکبیرات هفتگانه به این هفت مورد اختصاص دارد. سید طباطبائی یزدی وجه این اختصاص را بیان می‌فرماید: «و لعل القائل أراد تأكدها في هذه المواضع‌.»[2] در این هفت موضع مؤکدا باید این تکبیرات ذکر شود. رأی آنان شاید تأکید باشد؛ برای این که این هفت مورد در جمع صلوات واجب و مستحب از برجستگی برخوردار است. در این هفت مورد تأکید شده باشد که تکبیرات هفتگانه گفته شود.

سیدنا الاستاد می‌فرماید: مستند این رأی که گفته می‌شود هفت تکبیر به مواضع هفتگانه تعلق و اختصاص دارد، روایتی است در فقه رضوی. منظور از فقه رضوی در بیان سیدنا الاستاد، کتاب من لا یحضره الفقیه است که شیخ صدوق در آن، ج1، ص307 این مطلب را بیان فرموده است. مقرر شاید فقه رضوی را با کتاب فقیه اشتباه کرده است و اگر نه در فقه رضوی چنین روایتی وجود ندارد. گویا منظور سیدنا این است که مستند اختصاص تکبیرات به هفت موضع روایتی است که در فقیه آمده است. بعد می‌فرماید: اما اطلاق نصوص اعلام می‌کند که اختصاصی در کار نیست؛ از جمله فقهائی که این مطلب را فرموده اند، مقتضای اطلاق عدم اختصاص به هفت جا است، محقق حلی است که در کتاب معتبر، ج2، ص155 می‌فرماید: گفته شده است اختصاص تکبیرات به هفت موضع و من می‌گویم به خاطر اطلاق خبر در تمام نمازها مستحب است و اختصاصی در کار نیست. مقتضای اطلاق این است که در هر نمازی که عنوان صلاة بر آن صدق کند، این تکبیرات در آن جا دارد.

شهید در کتاب ذکری، ج3، ص262 – 263 می‌فرماید اختصاص این تکبیرات به مواضع هفتگانه وجهی ندارد؛ برای این که دلیل ما این است که تکبیر ذکر است و ذکر الله فی مبدأ کل صلاة له وجه. ذکر خدا در ابتدای هر نمازی جا دارد. ثانیا نصوص اطلاق دارد و اگر تخصیص به هفت موضع داده شود، دلیل و مخصص می‌خواهد و مخصصی وجود ندارد.

سیدنا الاستاد در این رابطه استدلالی دارند و می‌فرمایند: اطلاقات کفایت می‌کند که ما بگوییم تکبیرات اختصاص به هفت موضع ندارد؛ از جمله نصوصی که اطلاقش مسلم است، صیححه زراره در کتاب وسائل، باب 7 از ابواب تکبیرة الاحرام است:

وَ فِي الْخِصَالِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: أَدْنَى مَا يُجْزِي مِنَ التَّكْبِيرِ فِي التَّوَجُّهِ إِلَى الصَّلَاةِ- تَكْبِيرَةٌ وَاحِدَةٌ وَ ثَلَاثُ تَكْبِيرَاتٍ وَ خَمْسٌ وَ سَبْعٌ أَفْضَلُ.[3] این روایت مطلق است و بر اساس اطلاق آن، مطلب کامل و درست است.

11 مسألة لما كان في مسألة تعيين تكبيرة الإحرام ‌إذا أتى بالسبع أو الخمس أو الثلاث احتمالات بل أقوال تعيين الأول و تعيين الأخير و التخيير و الجميع فالأقوى لمن أراد إحراز جميع الاحتمالات و مراعاة الاحتياط من جميع الجهات أن يأتي بها بقصد ‌أنه إن كان الحكم هو التخيير فالافتتاح هو كذا و يعين في قلبه ما شاء و إلا فهو ما عند الله من الأول أو الأخير أو الجميع‌.[4]

کسی که بخواهد تمام احتمالات را احراز کند و احتیاط را رعایت کند، راهش این است که تکبیرات را به این قصد انجام دهد که اگر حکم تخییر باشد، تکبیرة الاحرام فلان تکبیر باشد و یکی را در ذهن خود مشخص کند و اگر تخیر نباشد، هر یک از این تکبیرات که در نزد خدا تکبیرة الاحرام است تکبیرة الاحرام باشد از اول باشد یا از آخر یا از مجموع.

اشکال در باره‌ی قصد جمیع شده که قصد جمیع متضمن قصد تکبیرة الاحرام به طور خاص نیست و اجمال دارد. آن تکبیرة الاحرامی که یک تکبیر است قصد کامل در باره‌ی آن صورت نمی‌گیرد؛ لذا قصد جمیع را از بحث بیرون کنید و قصد اخیر یا قصد اول وجهی دارد و قصد جمیع تقریبا یک قصد مجمل و مبهم می‌شود و کافی نخواهد بود.

12 مسألة يجوز الإتيان بالسبع ولاء من غير فصل بالدعاء‌لكن الأفضل أن يأتي بالثلاث‌: ثمَّ يقول اللهم أنت الملك الحق لا إله إلا أنت ...[5]

جایز است که هفت تکبیر پشت سرهم گفته شود بدون فاصله شدن دعا در بین آن و افضل این است که سه تکبیر گفته شود و بعد از آن دعا شود که روایت مربوط به این قسمت قبلا خوانده شد.

و يستحب أيضا أن يقول قبل التكبيرات اللهم إليك توجهت و مرضاتك ابتغيت و بك آمنت و عليك توكلت صل على محمد و آل محمد و افتح قلبي لذكرك و ثبتني على دينك و لا تزغ قلبي بعد إذ هديتني و هب لي من لدنك رحمة إنك أنت الوهاب‌

و يستحب أيضا أن يقول بعد الإقامة قبل تكبيرة الإحرام‌: اللهم رب هذه الدعوة التامة و الصلاة القائمة بلغ محمدا ص الدرجة و الوسيلة و الفضل و الفضيلة بالله أستفتح و بالله أستنجح و بمحمد رسول الله ص أتوجه اللهم صل على محمد و آل محمد و اجعلني بهم عندك وجيها في الدنيا و الآخرة و من المقربين

‌و أن يقول بعد تكبيرة الإحرام‌: يا محسن قد أتاك المسي‌ء و قد أمرت المحسن أن يتجاوز عن المسي‌ء أنت المحسن و أنا المسي‌ء بحق محمد و آل محمد صل على محمد و آل محمد و تجاوز عن قبيح ما تعلم مني‌.[6]

این دعا در کتاب فلاح السائل، ص155 تألیف سید بن طاوس آمده است و در کتاب وسائل نیامده است.