درس خارج فقه استاد سیدکاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/أركان الصلاة /بررسی تکبیرة الاحرام از نظر صیاغت و وصل به قبل و بعد

بحث و تحقیق در باره‌ی تکبیرة الاحرام:

گفته شد که تکبیرة الاحرام جزء اول و رکن نماز است که با نقیصه و زیادت مربوط به آن، برای خود عبادت اشکال به وجود می‌آورد؛ یعنی زیادتی رکن و نقص آن عمدا و سهوا موجب بطلان نماز می‌شود.

خود تکبیرة الاحرام که صیاغت و شاکله‌ی آن عبارت است از جمله مقدسه «الله اکبر»، گفته شد. این صیاغت و این ساختار، باید به طور دقیق انجام گیرد. کم و زیاد کردن آن اشکال ایجاد می‌کند؛ زیرا تکبیرة الاحرام محقق نمی‌شود و در نتیجه نماز منعقد نمی‌گردد. در این رابطه استدلال شیخ انصاری در کتاب صلاة گفته شد که فرمود انعقاد نماز با تکبیرة الاحرام با وضعیت درست آن، قدر متیقن است و نصوصی هم در این رابطه اعلام فرمودند. در انتها اشاره کردند به صحیحه حماد که در حقیقت تعلیم نماز است و در آن آمده که تکبیرة الاحرام به همین صورت «الله اکبر» به طور صحیح انجام گیرد.

سیدنا الاستاد در کتاب مستند عروه، ج14، ص99-102 این مسأله را بحث می‌کند و نسبت به استدلال صاحب جواهر که یادآور شدیم، ملاحظه‌ی دارد. صاحب جواهر به دو روایت استناد کرده که در کتاب وسائل، باب یک از ابواب تکبیرة الاحرام، حدیث 11 و 12 آمده و اولی مرسل صدوق است و دومی را صدوق در کتاب مجالس نقل کرده است.

سیدنا الاستاد بر این دو روایت اشکالی دارد و آن این است که اولی مرسل است و دومی که در مجالس آمده، سند دارد اما برخی از راویان آن توثیق خاص ندارد؛ علاوه بر این که در سند آن یک امام زاده آمده که آن هم توثیق خاص ندارد. پس اشکال سندی کافی است برای عدم استناد به این دو حدیث. بنابراین اولی این است که در جهت استدلال گفته شود اولین دلیل در جهت اثبات این مدعا اطلاق جزئیت است که بگوییم تکبیرة الاحرام جزء است و اطلاق جزئیت اقتضا می‌کند که باید تکبیر به صورت الله اکبر درست و کامل انجام شود. سید می‌فرماید جزئیتی که عبارت است از الله اکبر، انصراف دارد به همین صیغه‌ی متداوله‌ی در نزد مشترعه که الله اکبر است و اختصاص به اهل علم ندارد و اختصاص به فقهاء هم ندارد؛ بلکه از صبیان و نسوان هم اگر سؤال کنی که تکبیر چیست؟ می‌گویند الله اکبر. پس اتفاق کلمه در مورد الله اکبر بی نظیر است و تمام مسلمین اعم از مکلف و غیر مکلف، الله اکبر می‌گویند. این شیاع و این سیره و این واقعیت عملی بین همه، یک تسالمی است که نظیر ندارد و ما را از اقامه‌ی دلیل دیگر بی‌نیاز می‌کند.

نکته‌ی دومی که در متن آمده این است که الله اکبر باید به ما قبل و ما بعد وصل نشود. این دو مطلب باید بحث شود. دلیلی که در این رابطه سید اقامه می‌کند این است که می‌فرماید بحث تکبیرات که در کتاب وسائل، باب 5 از ابواب تکبیرة الاحرام، حدیث شماره یک آمده، موثقه معاویة بن عمار است:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: التَّكْبِيرُ فِي الصَّلَاةِ الْفَرْضِ الْخَمْسِ الصَّلَوَاتِ خَمْسٌ- وَ تِسْعُونَ تَكْبِيرَةً مِنْهَا تَكْبِيرَةُ الْقُنُوتِ خَمْسَةٌ.[1]

در نمازهای واجب پنجگانه 95 تکبیر وجود دارد و آن به صورت الله اکبر است و این تکبیر افتتاح هم همان صورت را خواهد داشت.

علاوه بر این که در باره‌ی رکوع در صحیحه زراره آمده: قیام کن و تکبیر بگو. از این روایات استفاده می‌شود که الله اکبر بدون اتصال به ما قبل و مستقل است.

دلیل سوم که بهترین دلیل است و اقوا نسبت به این وجوه به حساب می‌آید، صحیحه حماد است در وسائل باب 1 از ابواب افعال صلاة، حدیث شماره 1. در این حدیث امام (ع) تمام افعال نماز را به طور دقیق بیان کرده و در ابتدای آن فرموده با استکانت بگو الله اکبر. این تکبیر را بدون وصل به ما قبل در این صحیحه آورده است و در انتها فرموده: یا حماد هکذا صل. از این حدیث استفاده می‌شود که امر دلالت بر وجوب دارد و به همین صورت و بدون وصل به ما قبل باید انجام گیرد. بخشی از این صحیحه چنین است: «وَ اسْتَقْبَلَ بِأَصَابِعِ رِجْلَيْهِ جَمِيعاً- لَمْ يُحَرِّفْهُمَا عَنِ الْقِبْلَةِ بِخُشُوعٍ وَ اسْتِكَانَةٍ- فَقَالَ اللَّهُ أَكْبَرُ.»[2]

استدلال دیگر از شهید است که در کتاب ذکری، ج3، ص546 می‌فرماید: در باره‌ی صیغه‌ی الله اکبر باید همین ساختار حفظ شود که رسول الله (ص) بر آن صیغه مداومت داشته است و همزه باید همزه قطع باشد؛ یعنی ذکر شود نه همزه وصل که در درج حذف شود و اگر یک کلمه‌ی دیگر در ابتدای آن بیاید و وصل شود و همزه ساقط شود، صورت موطئه و معهوده از بین می‌رود. صورت معهود اظهار همزه است. مثلا بگوید انی اشکر الله اکبر، در این صورت، صورت معهوده از بین رفته است و برای تکبیرة الاحرام کافی نخواهد بود.

سیدنا الاستاد به استدلال شهید اعتمادی ندارد و مستند اصلی را صحیحه حماد می‌داند.

مطلب دوم وصل به ما بعد است که بعد از تکبیر کلمه‌ی دیگری بیاید و تکبیر به آن وصل شود. سید یزدی در متن دارد:

و الأحوط عدم وصلها بما سبقها من الدعاء أو لفظ النية و إن كان الأقوى جوازه و يحذف الهمزة من الله حينئذ كما أن الأقوى جواز وصلها بما بعدها من الاستعاذة أو البسملة أو غيرهما و يجب حينئذ إعراب راء أكبر لكن الأحوط عدم الوصل.[3]

احوط این است که به کلمه ما قبل وصل نشود هر چند اقوا جواز آن است؛ همانگونه که اقوا جواز وصل به ما بعد است و ما بعد یا استعاذه است یا بسمله. در این وصل سیدنا الاستاد می‌فرماید دلیلی بر عدم جواز وصل به ما بعد تکبیرة الاحرام وجود ندارد؛ برای این که روایات و نصوصی که آمده، ماده کلمه و هیئت کلمه را اعلام می‌کند؛ اما اعراب مطلبی است که بر اساس قواعد عربیه اتخاذ می‌شود و ربطی به اصل ماده کلمه ندارد. بیان روایات در جهت توضیح اعراب نیست؛ بلکه در جهت توضیح ماده کلمه است؛ اما اعراب که الله اکبرُ گفته شود یا با وقف و سکون باشد، تابع قواعد عربیه است. طبق قواعد عربیه وصل الله اکبر به ما بعد یک زیادتی کوچکی می‌طلبد و آن اعراب ضمه است اما وصل به معنای ادغام وجود ندارد. پس وصل به ما بعد اشکالی ندارد. این وصل هیئت و شاکله کلمه را از لحاظ ماده به مشکل رو به رو نمی‌کند.

اشکال: اگر گفته شود که شما گفتید بر اساس صحیحه حماد باید الله اکبر به همان ساختار و همان صیاغتی که آمده است محفوظ بماند و الآن وصل شد. به تعبیر شیخ صدار یک بام و دو هوا نمی‌شود که ما قبل وصل نشود و ما بعد وصل شود.

جواب: وصل به ما قبل مشکل ساز است و همزه ساقط می‌شود و کلمه از شکل معروفش بیرون می‌آید؛ اما در صورت وصل به ما بعد، خود صیغه بر شالکه خودش باقی است.

از لحاظ قواعد مطلب تا اینجا درست است و مقتضای اصل هم این است که شک در مانعیت وصل به مابعد می‌کنیم و اصل عدم آن است.

مطلب بعدی این است که الله اکبر من ان یوصف یا الله تعالی اکبر درست است یا نه؟ درست نیست و وجه آن را در جلسه بعدی ان شاء الله بیان خواهیم کرد.