درس خارج فقه استاد سیدکاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/واجبات الصلاة /نیت

بحث و تحقیق پیرامون واجبات نماز:

فصل 20 واجبات الصلاة أحد عشر‌النية و القيام و تكبيرة الإحرام و الركوع و السجود و القراءة و الذكر و التشهد و السلام و الترتيب و الموالاة و الخمسة الأولى أركان بمعنى أن زيادتها و نقيصتها عمدا و سهوا موجبة للبطلان لكن لا يتصور الزيادة في النية بناء على الداعي و بناء على الإخطار غير قادحة و البقية واجبات غير ركنية فزيادتها و نقصها عمدا موجب للبطلان لا سهوا‌.[1]

در این فصل سید طباطبائی یزدی می‌فرماید: نیت، قیام، تکبیرة الاحرام، رکوع و سجود رکن نماز است که زیادت و نقیصه نسبت به آن عمدی باشد یا سهوی، موجب بطلان نماز می‌شود.

در باره‌ی واجبات نماز و ارکان آن بحث و تحقیقی که وجود دارد از این قرار است: قدمای اصحاب و مشهور از جمله شیخ طائفه در مبسوط،ج1، ص150 به بعد می‌فرماید: واجبات نماز هشت چیز است.

محقق حلی در کتاب شرایع ج1، ص78 با اتباع از شیخ می‌فرماید واجبات نماز هشت چیز است.

علامه حلی در کتاب تذکره، ج3، ص89 همین هشت امر را اعلام کرده است.

شهید در ذکری، ج3، ص243 واجبات نماز را هشت امر اعلام می‌کند که آن هشت چیز در این یازده مورد مندرج است و قدما ذکر، ترتیب و موالات را ذکر نکرده اند.

از بین این موارد پنج تا رکن است که در کلام محقق حلی هم همین پنج مورد آمده است و در کتاب عروه هم مسطر است.

محقق حلی در معتبر، ج2، ص151 می‌فرماید: رکن تعریفش علی ما فسره الشیخ این است که اگر عمدا ترک شود مبطل است و سهوا اگر ترک شود هم مبطل است و این مورد اجماع فریقین است.

در باره‌ی فرمایش سید یزی نسبت به ارکان، سیدنا الاستاد ملاحظه و نقدی دارد. در کتاب مستند عروه، ج14، صفحات اول کتاب توضیحی در باره‌ی شرط و جزء و بعد توضیحی در باره‌ی شرایط نماز و شرایط اجزاء داده اند که با آسان سازی از این قرار است:

می‌فرماید هر امری که در هیکل و ماهیت صلاة دخل داشته باشد، به طور کلی به دو صورت است. صورت اول این است که دخل آن شیء به ماهیت نماز قیدا و تقیّدا باشد که هم قیدش دخل دارد و هم تقید آن دخل دارد. در این صورت اگر یک امری در بدنه‌ی نماز هر دو دخل داشت جزء می‌شود؛ مثل رکوع، سجده و ... اما اگر امری در شاکله‌ی نماز تقیدش اخذ شده باشد و دخل داشته باشد و خود قید دخل نداشته باشد، شرط می‌شود؛ مثل طهارت.

وانگهی شرط بر دو قسم است: یکی شرطی است که اعتبار آن در صلاة فراگیر و شامل است مثل ستر، طهارت که از ابتدا تا انتها آن شرط باید وجود داشته باشد. قسم دوم شرط آن است که اشتراط آن اختصاص دارد به بعضی از اجزاء نماز؛ مثل جلوس در حال تشهد، قیام در حال قرائت که سراسری نیست و در بعضی از افعال نماز اشتراطش وجود دارد. صورت اول از شرط عبارت است از شرط صلاة و صورت دوم عبارت است از شرط جزء یا شرط اجزاء. پس شرط صلاة و شرط اجزاء داریم که اولی فراگیر است و دومی اشتراطش به جزء تعلق می‌گیرد مثل قیام در حال قرائت و جلوس در حال تشهد.

بعد از این شرح می‌فرماید: این که سید یزدی واجبات نماز را یازده تا دانسته، اجزاء نماز یازده تا نیست؛ برای این که نیت شرط صلاة است نه جزء نماز و تقید آن دخل دارد، نه خود قید. موالات و ترتیب از شرایط اجزاء است، نه از شرایط خود نماز. پس سه امر از اجزاء واجبات خارج شد و آنچه که باقی می‌ماند هشت امر است. یک امر دیگری اضافه می‌شود که فقهاء تعرض نفرموده اند؛ ولی آن امر قطعا به طور مستقل یک جزئی از اجزاء صلاة است و آن جزء عبارت است از جلوس بین سجدتین که جزء است و بحیاله و به استقلاله واجب است و به اضافه‌ی آن، واجبات نماز نه عدد می‌شود.

در باره‌ی ارکان می‌فرماید: ارکان یا رکن در صلاة یک اصطلاح فقهی و شرعی نیست، در آیه و روایتی رکن نماز نیامده؛ بلکه یک اصطلاحی است که بین فقهاء وجود داشته است. محقق حلی فرمود که شیخ رکن را تفسیر کرده است؛ یعنی آن را اعلام و تفسیر کرده است؛ چون تفسیر فرع بر اعلام است. پس از آن که گفتیم رکن اصطلاح فقهی نیست، در این باره شرح و توضیحی لازم است. نسبت به اصطلاح رکن که در کلام قدما به تفسیر شیخ در مبسوط، ج1، ص152 آمده است و محقق حلی هم همین معنا را در کتاب معتبر آورده است و سید طباطبائی یزدی رکن را به این صورت اعلام کرده است، سیدنا در مستند عروه، ج14، صفحات اول می‌فرماید رکن به آن تعریفی که گفته اند، اساس و ریشه‌ی شرعی و فقهی ندارد و از مصطلحات فقهاء است. در باره‌ی رکن آنچه گفته شده است نقیصه و زیادت آن اشکال دارد، باید اضافه کرد که نقیصه در رکن که به وجود بیاید مبطل است عمدا باشد یا سهوا؛ اما زیادت در تعریف رکن دخلی ندارد، زیادت سهوی بر اساس قاعده لاتعاد موجب بطلان و ایجاد اشکال نمی‌شود. خود سید یزدی فرموده اند که نیت زیادتش اشکالی ندارد به عنوان یک محلق و متمم مربوط به تعریف رکن. پس رکن را از لغت‌نامه‌ها بگیریم که از مقومات شاکله و هیکل نماز به حساب بیاید. رکن یک عمارت؛ یعنی مقوم موجودیت آن عمارت.

می‌فرماید: ارکان صلاة سه امر است که عبارتند از تکبیرة الاحرام، رکوع و سجود. تعریف لغوی و آثار فقهی رکن مربوط به این سه امر می‌شود. تکبیرة الاحرام اگر سهوا انجام نگیرد یا نقصی در آن وارد شود مبطل است و سجده و رکوع هم به همین منوال است؛ اما نسبت به قیام اگر سهوا چیزی زیاد شود یا کم شود دلیلی بر مبطلیت نداریم؛ اما نیت را که گفته از رکن است، نیت از شرایط است نه از اجزاء و اجزاء دخل در تحقق ماهیت دارد و شرط ندارد. در باره‌ی نیت بحث مختصری فقهاء دارند. شیخ اولین جزء را قیام اعلا کرده و علامه حلی هم قیام را علام کرده است و محقق حلی و سید یزدی اولین جزء را نیت اعلام می‌کند. صاحب جواهر می‌فرماید نیت بنابر آنچه که شهید در ذکری فرموده اند جزء نماز است، نه شرط.

ذکری، ج3، ص244: شهید اولا شرط و جزء را معنا می‌کند به همان معنای مشهور، نه آن معنای کامل تری که سیدنا فرمودند. شهید می‌فرماید منظور از شرط آن است که اشتراط آن دخل به ماهیت داشته باشد و خود شرط خارج از ماهیت مشروط باشد؛ مثل طهارت در نماز و جزء آن است که خود آن امر دخل در تحقق ماهیت داشته باشد؛ مثل رکوع و سجود. در باره‌ی نیت گفته شده است که نیت شرط است؛ چون آثار شرط در آن مشهود است و شرط اثرش صحت عمل مشروط است و نیت هم اثرش همین است. عمل مشروط به نیت صحیح خواهد بود. در نهایت می‌فرماید نیت علی الظاهر این است که جزء باشد برای این که اشتراط نیت به صورت استمرار به ثبت رسیده؛ یعنی نیت از ابتدا تا انتهاء در بدنه‌ی نماز باید وجود داشته باشد، پس نیت با این تعریف جزء صلاة خواهد بود نه شرط آن.

جمع بندی:

آنچه را که سیدنا الاستاد فرمودند درست است و آنچه را که سید یزدی فرموده هم درست است. سید یزدی فرموده نیت جزء است و سیدنا فرموده شرط است. سید یزدی که جزء گفته از منظر عرف است و عرف چیزی را که می‌بیند در تحقق ماهیت عمل دخل دارد، جزء می‌داند و سیدنا با دقت عقلی و فرق گذاشتن بین تقید و قید می‌گوید نیت شرط است. لذا از منظر معقول حرف سیدنا درست است و از منظر عرف حرف سید یزدی درست است.

فرق بین نیت فقهی و نیت عرفی و نیت معرفتی و شبهه‌ی تصوف بعدا بیان خواهد شد.