درس خارج فقه استاد سیدکاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/الأذان والإقامة /شرایط اذان و اقامه

مسأله شماره هفت:

7 مسألة [عدم الفرق بين السماع و الاستماع]الظاهر عدم الفرق بين السماع و الاستماع.[1]

فرقی بین سماع و استماع عرفا نیست و در معتبره هم دیدیم که به کلمه سمع تصریح شده است.

‌8 مسألة القدر المتيقن من الأذان الأذان المتعلق بالصلاة‌فلو سمع الأذان الذي يقال في أذان المولود أو وراء المسافر عند خروجه إلى السفر لا يجزيه‌.[2]

فرق قدر متیقن با انصراف در این است که انصراف از ناحیه دال و لفظ است و قدر متیقن از ناحیه‌ی مدلول و معنا است. به تعبیر دیگر اگر از جهت مدلول یک تعیینی صورت گیرد قدر متیقن است و از جهت دال اگر یک قسمتی از مدلول معین شود انصراف است. با توجه به قدر متیقن و نصوصی که آمده و هم چنین خلاف عمومات بودن سقوط که در آن اخذ به قدر متیقن می‌شود. حتی می‌توان گفت هر دو وجو دارد و بین آن دو تنافی در کار نیست، اگر یک اذانی در گوش طفل تازه به دینا آمده گفته شود، فرد نماز خوان نمی‌تواند به آن اکتفا کند. اذان در گوش مولود نص و روایتی دارد که در باب 46 معتبره سکونی است.

اما در اذان پشت سر مسافر، صاحب جواهر می‌فرماید در این رابطه که اذان گفته شده است، معروف و مشهور است؛ ولی من مستندی برای آن پیدا نتوانستم. بنابراین اذان وارء مسافر مستند روایی ندارد و بین مؤمنین رایج است، اگر در صدق عمل متشرعه بگوییم استمرار سیره مشترعه کافی است و امضاء لازم ندارد و در سیره عقلاء استمرار و امضاء لازم است، با این نگاه شاید نقلی بوده که به ما نرسیده است.

مسأله شماره 9

الظاهر عدم الفرق بين أذان الرجل و المرأة‌إلا إذا كان سماعه على الوجه المحرم أو كان أذان المرأة على الوجه المحرم‌.[3]

فقهاء این رأی را مورد اشکال قرار داده اند و گفته اند که اکتفا کردن به اذان زن مورد اشکال است؛ زیرا اذان مرئه شرعیتش ثابت نیست و در نصوص آمده بود که شهادتین بگویند کافی است. ثانیا صاحب جواهر در کتاب جواهر، ذکوریت را شرط کرده می‌فرماید: در این باره گفته می‌شود که اذان مرئه اولا اگر اذان را به طور سرّ و بدون صدا بگوید، سماع و استماع نشده و موضوع ندارد؛ اما اگر با جهر بگوید، شنیدن صدای زن اشکالی داشته باشد.

سیدنا الاستاد در کتاب مستند عروه، ج13، ص317-320 می‌فرماید: چنین چیزی در بین متشرعه وجود نداشته است که اذان مرئه برای نماز رجال کافی باشد؛ برای این که در عصر ما که عصر تبرّج است، چنین چیزی رایج نیست، چه رسد به زمان معصومین (ص).

سید یزدی هم فرموده: سماع اذان زن اگر به وجه محرم باشد؛ یعنی از روی ریبه باشد، کافی نیست یا قبل از دخول وقت باشد، در این دو صورت به اذان او اکتفا نمی‌شود.

10 مسألة قد يقال يشترط في السقوط بالسماع أن يكون السامع من الأول قاصدا للصلاة ‌فلو لم يكن قاصدا و بعد السماع بنى على الصلاة لم يكف في السقوط و له وجه‌.[4]

شرط است در سقوط اذان، قصد نماز از ابتدا و اگر از ابتدا قصد نماز را نداشته باشد و بعد از شنیدن اذان بنا را بر نماز بگذار، کفایت نمی‌کند.

سیدنا الاستاد می‌فرماید: این شرط وجیه است؛ برای این که اذانی که برای نماز باشد، از اذان فرد دیگر کفایت می‌کند و در صورتی که از ابتدا قصد نماز نداشته، ارتباط اصلا برقرار نشده است.

فصل 17 يشترط في الأذان و الإقامة أمور‌الأول النية ابتداء و استدامة على نحو سائر العبادات فلو أذن أو أقام لا بقصد القربة لم يصح و كذا لو تركها في الأثناء نعم لو رجع إليها و أعاد ما أتى به من الفصول لا مع القربة معها صح و لا يجب الاستيناف هذا في أذان الصلاة و أما أذان الإعلام فلا يعتبر فيه القربة كما مر.[5]

در اذان و اقامه نماز چند امر شرط است: اول نیت است که این نیت هم از آغاز گفتن اذان و اقامه و هم در ادامه باید استمرار داشته باشد و تا آخر، مؤذن از آن بیرون نرفته باشد. در کل، عبادت متقوم به قصد قربت (نیت) است و اگر نیت نباشد عبادت نیست.

اگر اذان و اقامه بدون قصد قربت صورت گیرد درست نیست. اگر در اثناء قصد قربت را ترک کند صحیح نیست و اگر دو باره برگردد و فصولی را که بدون قصد قربت انجام گرفته، با قصد قربت انجام دهد درست است؛ چون این فصول بدون قصد قربت قاطع اذان نیست و مصلی بر می‌گردد دو باره آن فصول را انجام می‌دهد و استیناف لازم نیست، همان چند فصل بدون قصد قربت را اعاده کند کافی است.

قصد قربت در اذان نماز شرط است و در اذان اعلامی شرط نیست؛ برای این که اذان اعلامی توصلی است و مصحلتش معلوم است. یکی از فرقهای اصلی بین توصلی و تبعدی این است که در توصلی مصلحت و ملاک معلوم است و در تعبدی مصحلت و ملاک نزد مکلف معلوم نیست. هدف از اذان اعلام خبر رسانی است و ملاکش معلوم است و لذا توصلی است و در توصلی قصد قربت شرط نیست.

در این رابطه اشکال شده است که بعضی از مراجع عصر اخیر هم فتوای بر عکس این متن داده اند، از جمله آیت الله العظمی گلپایگانی که فرموده است اذان اعلامی هم عبادت است و قصد قربت می‌خواهد.

آقا ضیای عراقی (محقق عراقی) فرموده مجرد اعلام نفی عبادت نمی‌کند که بگوییم اعلام، مصحلت اذان اعلامی است و تنها وجود اعلام، نفی تعبدیت نمی‌کند و می‌شود همین اذان عبادت باشد.

صاحب جواهر در کتاب جواهر، ج13، ص53 از شهید مطلبی نقل می‌کند که ایشان به این مضمون فرموده: اعلام از مقارنات نماز است، نه از مقومات اذان اعلامی؛ بنابراین اذان اعلامی در نزد ما مستحب است و در هر عمل عبادی مستحب، قصد قربت لازم است.

صاحب جواهر در کتاب جواهر، ج9، ص4 -5 با استناد به کلام استاد خودش سید طباطبائی بحر العلوم که در منظومه فرموده: در اذان اعلامی قصد قربت شرط نیست، خود صاحب جواهر آن را با اضافاتی تأیید فرموده و گفته اذان اعلامی که مصحلتش معلوم است، لذا تعبدی نیست تا نسبت به آن بتوانیم قصد قربت اعلام کنیم و مقتضای اصل در صورت شک بین توصلی و تعبدی، توصلی بودن است.

تحقیق این است که در عرف متشرعه اذان اعلامی بدون شک جزء عبادات است؛ یعنی جزء یک اطلاع رسانی، بدون عبادیت نیست، پس در صورت که متشرعه آن را از ملحقات عبادت بدانند، احوط این است که در آن هم قصد قربت انجام گیرد. در امر مباح هم قصد قربت جا دارد و در اذان که ذکر الله است، قطعا قصد قربت جا دارد.

سیدنا الاستاد توضیحی دارد و می‌فرماید: نیت اذان بر دو قسم است، قسم اول قصد عمل است که یک فرد قصد انجام آن را نماید در برابر غافلی که بدون قصد مثلا برای تمرین یا استفاده از لهجه و تجوید آن را انجا می‌دهد و قصد اذان و نماز ندارد. معنای دوم نیت این است که عمل با قصد قربت انجام گیرد؛ یعنی بر اساس داعی شرع و امتثال امر خدا. اگر منظور از نیت معنای اول را در نظر بگیریم، فرق بین اذان اعلامی و اذان صلاة وجود ندارد، همانطوری که در اذان صلاة قصد عمل لازم است، تا صدق عمل کند، در اعلامی هم قصد عمل لازم است تا اذان صدق کند و اگر نه اذان صدق نمی‌کند. اگر معنای دوم (قصد قربت) باشد، قصد قربت هم مورد اجماع است و عبادت بدون قصد قربت نمی‌شود و عبادت متقوم به قصد قربت است. می‌فرماید: این اجماع قابل التزام نباشد؛ برای این که ممکن است مدرکی باشد. آنچه به عنوان مستند برای این حکم اعلام می‌شود ارتکاز متشرعه است که بین آنان اختلافی وجود ندارد در این که اذان و اقامه در نماز باید با قصد قربت انجام گیرد و بدون قصد قربت اذان و قامه در ارتکاز مشترعه جا ندارد، پس بر این اساس قصد قربت در اذان و اقامه نماز لازم و قطعی است و در باره‌ی اذان اعلامی بر اساس اصل که توصلی بودن عمل است و ملاک هم موجود است، قصد قربت در اذان اعلامی شرط نیست.