درس خارج فقه استاد سیدکاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/الأذان والإقامة /موارد استحباب گفتن اذان و اقامه

موارد استحباب اذان و اقامه:

سید طباطبائی یزدی موارد استحباب اذان و اقامه را بیان می‌فرمایند که حد اقل موارد ذیل باشد:

«نعم يستحب الأذان في الاذن اليمنى من المولود و الإقامة في أذنه اليسرى يوم تولده أو قبل أو تسقط سرته.»[1] مستحب است که در گوش راست نوزاد اذان و در گوش چپ او اقامه خوانده شود در روز تولد او یا قبل از افتادن نافش. مستند این استحباب سیره مشرعه و معتبره سکونی در باب 35 از ابواب احکام اولاد است:

النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ وُلِدَ لَهُ مَوْلُودٌ فَلْيُؤَذِّنْ فِي أُذُنِهِ الْيُمْنَى بِأَذَانِ الصَّلَاةِ- وَ لْيُقِمْ فِي أُذُنِهِ الْيُسْرَى- فَإِنَّهَا عِصْمَةٌ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ.[2]

«يستحب الأذان في الفلوات عند الوحشة من الغول و سحرة الجن.»[3] در صحراهای خالی از سکنه هنگامی که انسان وحشت از غول و سحره جن پیدا کند، مستحب است اذان بگوید. کلمه غول از لحاظ علمی معنا نشده است؛ بلکه در ادبیات فارسی یک معنای مهیب؛ یعنی «دیو» برای آن گفته شده که یک هیکل مهیب و خطرناک است. علامه طریحی در باره‌ی غول می‌گوید «وكل ما اغتال الانسان فأهلكه فهو غول.»[4] هر هیکلی که انسان را تحت تأثیر قرار دهد و وحشت برای او ایجاد نماید، غول است.

برخی دیگر از لغویون گفته اند «كانت العرب تزعم أن الغُول في الفلاة تتراءى للناس فتَتَغَوَّلُ تَغَوُّلًا: أي تتلوّن تلوّنا في صور شتّى، و تَغُولُهم أي تضلّهم عن الطريق و تهلكهم، فنفاه النبي صلى اللّه عليه و سلّم و أبطله‌.»[5] عرب جاهلی یا مطلق عرب فکر می‌کردند که در بیابان‌ها غول؛ یعنی جادوگران جنی، فضا را تاریک می‌کند تا انسان راهش را گم کند و هلاک شود. پس در متن عروه سحرة الجن عطف تفسیری برای غول است.

سید الحکیم در کتاب مستمسک ج5، ص135 این مطلب را یادآور می‌شود که بعد خود ایشان نکته‌ی بیان می‌فرماید در روایات و احادیث آمده که غول واقعیت ندارد.

مستند این حکم در وسائل باب 46 از ابواب اذان و اقامه آمده:

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِيُّ فِي الْمَحَاسِنِ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ يَحْيَى بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ سَلَّامٍ الْمَدَائِنِيِّ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِذَا تَغَوَّلَتْ بِكُمُ الْغِيلَانُ فَأَذِّنُوا بِأَذَانِ الصَّلَاةِ.[6]

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ قَالَ: قَالَ الصَّادِقُ ع إِذَا تَوَلَّعَتْ بِكُمُ الْغُولُ فَأَذِّنُوا.[7]

سید الحکیم می‌فرماید این اذان آرامش بخش است و در باره‌ی آن تخیل اثر گذار است و آن را رفع می‌کند؛ هر چند که غول حقیقتی ندارد.

گفته شد که از شیخ طوسی تا سید الخوئی تصریح دارند بر این که غول وجود ندارد و اگر کسی بگوید من غول را دیده ام جوابش را سید الحکیم داده که تخیل باعث چنین چیزی می‌شود و اذان این هیکل تخیلی را از بین می‌برد.

«و كذا يستحب الأذان في أذن من ترك اللحم أربعين يوما.»[8] در این باره حدیث صحیح السند داریم در کتاب وسائل، باب 12 از ابواب اطعمه مباحه، حدیث 1، صحیحه هشام بن سالم:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‌ قَالَ: اللَّحْمُ يُنْبِتُ اللَّحْمَ- وَ مَنْ تَرَكَهُ أَرْبَعِينَ يَوْماً سَاءَ خُلُقُهُ- وَ مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ فَأَذِّنُوا فِي أُذُنِهِ.[9]

در این روایت آمده است که اگر کسی چهل شبانه روز گوشت نخورد اخلاقش بد می‌شود.

«و كذا كل من ساء خلقه»[10] مستند این حکم در باب 12 اطعمه مباحه، حدیث 7 و 8 آمده است:

وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْوَاسِطِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ قَرَماً- وَ إِنَّ قَرَمَ الرَّجُلِ اللَّحْمُ- فَمَنْ تَرَكَهُ أَرْبَعِينَ يَوْماً سَاءَ خُلُقُهُ- وَ مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ فَأَذِّنُوا فِي أُذُنِهِ الْيُمْنَى.[11]

وَ عَنْ أَبِيهِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي حَفْصٍ الْأَبَّارِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ: كُلُوا اللَّحْمَ فَإِنَّ اللَّحْمَ مِنَ اللَّحْمِ- وَ اللَّحْمُ يُنْبِتُ اللَّحْمَ- وَ مَنْ لَمْ يَأْكُلِ اللَّحْمَ أَرْبَعِينَ يَوْماً سَاءَ خُلُقُهُ- وَ إِذَا سَاءَ خُلُقُ أَحَدِكُمْ مِنْ إِنْسَانٍ أَوْ دَابَّةٍ- فَأَذِّنُوا فِي أُذُنِهِ الْأَذَانَ كُلَّهُ.[12]

مستندات این احکام مستحبی در حدی است که استفاده استحباب از آن درست و صحیح به نظر می‌رسد.

باب 46 از ابواب اذان و اقامه اشاره‌ی اجمالی به مصادر این احکام مستحبی دارد و در باب اطعمه مباحه و اولاد هم این گونه احادیث آمده است.

ثمَّ إن الأذان قسمان أذان الإعلام و أذان الصلاة و يشترط في أذان الصلاة كالإقامة قصد القربة بخلاف أذان الإعلام فإنه لا يعتبر فيه و يعتبر أن يكون أول الوقت و أما أذان الصلاة فمتصل بها و إن كان في آخر الوقت.[13]

اذان بر دو قسم است: یکی اذان اعلام و دیگری اذان صلاة. نماز جمعه بنابراین که در زمان غیبت واجب باشد، جزء فرائض خمسه است و اذان آن، همان اذان فرائض خمسه است و چیز جدایی نیست.

مستندات اذان اعلامی در کتاب وسائل، ابواب اذان و اقامه، باب دو حدیث یک و پنج است:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ أَذَّنَ فِي مِصْرٍ مِنْ أَمْصَارِ الْمُسْلِمِينَ سَنَةً- وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ.[14]

این روایت از نظر سند صحیح است.

وَ عَنْهُ عَنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ بَكْرِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْكَافِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ مَنْ أَذَّنَ سَبْعَ سِنِينَ (احْتِسَاباً) - جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَا ذَنْبَ لَهُ.[15]

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ مُصْعَبِ بْنِ سَلَّامٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِيفٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَنْ أَذَّنَ‌ عَشْرَ سِنِينَ مُحْتَسِباً يَغْفِرِ اللَّهُ لَهُ- مَدَّ بَصَرِهِ وَ صَوْتِهِ فِي السَّمَاءِ- وَ يُصَدِّقْهُ كُلُّ رَطْبٍ وَ يَابِسٍ سَمِعَهُ- وَ لَهُ مِنْ كُلِّ مَنْ يُصَلِّي مَعَهُ فِي مَسْجِدِهِ سَهْمٌ- وَ لَهُ مِنْ كُلِّ مَنْ يُصَلِّي بِصَوْتِهِ حَسَنَةٌ.[16]

إِنَّ أَوَّلَ مَنْ سَبَقَ إِلَى الْجَنَّةِ بِلَالٌ- قَالَ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّهُ أَوَّلُ مَنْ أَذَّنَ.[17]

قَالَ وَ قَالَ عَلِيٌّ ع يُحْشَرُ الْمُؤَذِّنُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ طِوَالَ الْأَعْنَاقِ.[18]

تا اینجا ثواب اذان اعلامی بود. اما راجع به ثواب اذان نماز روایات ذیل آمده:

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عِيسَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِلْمُؤَذِّنِ فِيمَا بَيْنَ الْأَذَانِ وَ الْإِقَامَةِ- مِثْلُ أَجْرِ الشَّهِيدِ الْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قَالَ- قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُمْ يَجْتَلِدُونَ عَلَى الْأَذَانِ - قَالَ كَلَّا إِنَّهُ يَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ- يَطْرَحُونَ الْأَذَانَ عَلَى ضُعَفَائِهِمْ- وَ تِلْكَ لُحُومٌ حَرَّمَهَا اللَّهُ عَلَى النَّارِ.[19]

باب 4 از ابواب اذان و اقامه، صحیحه حلبی:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ يَحْيَى الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا أَذَّنْتَ فِي أَرْضِ فَلَاةٍ وَ أَقَمْتَ- صَلَّى خَلْفَكَ صَفَّانِ مِنَ الْمَلَائِكَةِ- وَ إِنْ أَقَمْتَ وَ لَمْ تُؤَذِّنْ- صَلَّى خَلْفَكَ صَفٌّ وَاحِدٌ.[20]

روایت شماره دو و سه این باب نیز به همین مضمون است. فضیلت اذان اعلامی و اذان صلاتی بیان شد و در ادامه کیفیت اذان و اقامه را بیان خواهیم کرد ان شاء الله.