درس خارج فقه استاد سیدکاظم مصطفوی

3 مسألة يستحب أن يجعل المصلي بين يديه سترة‌إذا لم يكن قدامه حائط أو صف للحيلولة بينه و بين من يمر بين يديه إذا كان في معرض المرور و إن علم بعدم المرور فعلا و كذا إذا كان هناك شخص حاضر و يكفي فيها عود أو حبل أو كومة تراب بل يكفي الخط و لا يشترط فيها الحلية و الطهارة و هي نوع تعظيم و توقير للصلاة و فيها إشارة إلى الانقطاع عن الخلق و التوجه إلى الخالق‌.[1]

مصلی در جایی که نماز اقامه می‌کند، اگر محل عبور و مرور مردم باشد، باید جلوی نمازش چیزی را به عنوان حائل قرار دهد؛ چون محل عبور و مرور مردم است و کسی از جلوی نماز عبور نکند. اگر دیواری یا صف جماعت باشد که حائل شود، اشکالی ندارد و اما اگر حائلی نباشد یک مانعی جلوی سجاده اش قرار دهد؛ هر چند فعلا عبور و مرور نباشد؛ ولی زمینه برای عبور و مرور وجود داشته باشد. همین گونه است در صورتی که شخصی جلوی نمازگذار نشسته باشد، یک حائلی قرار دهد.

کفایت می‌کند در این حجاب که چوبی یا ریسمانی بگذارد یا خاکی برجسته کند یا خطی بکشد. شرط نیست که آن ستره حلیت و طهارت باشد؛ چون جزء نماز نیست از یک سو و وضعی است از سوی دیگر که اثر عملی دارد، یکی از خصوصیات حکم وضعی این است که اثر عملی داشته باشد.

در کتاب وسائل باب 12 از ابواب مکان مصلی، ح1، صحیحه معاویة بن وهب، مستند این حکم چنین بیان شده است:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يَجْعَلُ الْعَنَزَةَ بَيْنَ يَدَيْهِ إِذَا صَلَّى.[2]

حضرت رسول ص جلوی خودش عنزه‌ی قرار می‌داد. عنزه چوبی است از عصا بلند تر و از نیزه کوتاه تر.

اگر چیزی در اختیار نداشته که جلوی سجاده خود بگذار تا مانع کراهت شود، خطی بکشد کافی است. این حکم هم از نص استفاده می‌شود و آن حدیث شماره 3 باب مذکور است:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الرِّضَا ع فِي الرَّجُلِ يُصَلِّي قَالَ يَكُونُ بَيْنَ يَدَيْهِ كُومَةٌ مِنْ تُرَابٍ- أَوْ يَخُطُّ بَيْنَ يَدَيْهِ بِخَطٍّ.[3]

ستره گذاشتن جلوی سجاده نوع تعظیم و احترام گذاشتن به نماز و توجه به خالق و انقطاع از خلق است. هر چند یک روایتی در این رابطه داریم که گویا اعلام می‌کند اگر کسی نماز بخواند و جلوی او شخصی نشسته باشد یا مرور کند، موجب بطلان نماز نمی‌شود و آن مرفوعه علی ابن ابراهیم است. مرفوعه خصوصیتش آن است که در ابتدای سند چند راوی ذکر شود و یک نفر مانده به امام ذکر نشود و در عوض آن کلمه «رفعه» ذکر شود:

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ رَفَعَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: دَخَلَ أَبُو حَنِيفَةَ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ لَهُ- رَأَيْتُ ابْنَكَ مُوسَى يُصَلِّي وَ النَّاسُ يَمُرُّونَ بَيْنَ يَدَيْهِ- فَلَا يَنْهَاهُمْ وَ فِيهِ مَا فِيهِ- فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع ادْعُوا لِي مُوسَى- فَدُعِيَ‌فَقَالَ يَا بُنَيَّ- إِنَّ أَبَا حَنِيفَةَ يَذْكُرُ أَنَّكَ كُنْتَ صَلَّيْتَ - وَ النَّاسُ يَمُرُّونَ بَيْنَ يَدَيْكَ فَلَمْ تَنْهَهُمْ- فَقَالَ نَعَمْ يَا أَبَتِ إِنَّ الَّذِي كُنْتُ أُصَلِّي لَهُ- كَانَ أَقْرَبَ إِلَيَّ مِنْهُمْ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ - قَالَ فَضَمَّهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِلَى نَفْسِهِ- ثُمَّ قَالَ يَا بُنَيَّ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي- يَا مُسْتَوْدَعَ الْأَسْرَارِ.[4]

ابو حنیفه می‌گوید: بر امام صادق (ع) وارد شد. او شاگرد امام صادق (ع) بوده که به اتفاق فریقین وارد شده «لو لا السنتان لهلك النعمان.»[5] ابو حنیفه گفت من پسرت موسی را دیدم که نماز می‌خواند و مردم از جلوی او عبور می‌کرد و او آنان را نهی نمی‌کرد، این چیست؟ امام صادق (ع) فرمود فرزدم موسی را صدا بزنید. بعد از آمدن او خدمت پدرش، امام صادق (ع) فرمود: فرزندم تو نماز می‌خواندی و مردم از جلوی تان رد می‌شد و شما هم نهی نکردی؟ عرض کرد بله. پدر آن کسی را که من برای او نماز می‌خوانم، به من نزدیک تر است از مردمی که در جلوی من در رفت و آمد است و خدا اقرب از حبل الورید است. امام صادق (ع) فرزند عزیزش امام موسی بن جعفر را به سینه‌ی خود چسپاند و فرمود: پدر و مادرم فدایت ای کسی که مودع اسرار و گنجیه‌های الهی هستی.

4 مسألة يستحب الصلاة في المساجد‌و أفضلها مسجد الحرام فالصلاة فيه تعدل ألف ألف صلاة ثمَّ مسجد النبي ص و الصلاة فيه تعدل عشرة آلاف و مسجد الكوفة و فيه تعدل ألف صلاة و المسجد الأقصى و فيه تعدل ألف صلاة أيضا ثمَّ مسجد الجامع و فيه تعدل مائة و مسجد القبيلة و فيه تعدل خمسا و عشرين و مسجد السوق و فيه تعدل اثنى عشر و يستحب أن يجعل في بيته مسجدا أي مكانا معدا للصلاة فيه و إن لا يجري عليه أحكام المسجد و الأفضل للنساء الصلاة في بيوتهن و أفضل البيوت بيت المخدع أي بيت الخزانة في البيت.‌[6]

مسحب است نماز در مسجد خوانده شود و افضل آن مسجد الحرام است که یک نماز در آن برابر با هزار هزار نماز است.

اگر کسی بگوید من نماز نمی خوانم و یک نماز در مسجد الحرام خوانده ام که از یک عمر نماز کفایت می کند. در جواب باید گفت که روایات بر دو قسم است: روایات فقهی و روایات اخلاقی و این روایت جزء روایت اخلاقی است که مدلول مطابقی در آن مراد نیست و هزار هزار کنایه از فضیلت زیاد است، نه این که دقیق دقیق آن عدد مراد باشد. در فارسی هم گفته می‌شود:

دل به دست آور که حج اکبر است از هزاران کعبه یک دل بهتر است

این مبالغات کنایه از فضیلت زیاد در این باره است.

بعد از مسجد الحرام، نماز خواندن در مسجد النبی افضل است که نماز در آن برابر با ده هزار نماز است و در مسجد کوفه برابر هزار نماز است و مسجد الاقصی هم معادل هزار نماز است. نماز در مسجده جامع معادل صد نماز است. نمازهایی که با این عدد گفته شده است برگرفته از نصوصی است که در این رابطه آمده است. نصوصی که در این ارتباط آمده، عبارتند از احادیث وسائل، باب 44 از ابواب احکام مساجد:

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ أَبِيهِ‌ عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ ظَرِيفِ بْنِ نَاصِحٍ عَنْ خَالِدٍ الْقَلَانِسِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ صَلَاةٌ فِي مَسْجِدِ الْكُوفَةِ بِأَلْفِ صَلَاةٍ.[7]

باب 52:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ قَالَ: مَنْ صَلَّى فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ صَلَاةً مَكْتُوبَةً- قَبِلَ اللَّهُ مِنْهُ كُلَّ صَلَاةٍ صَلَّاهَا- مُنْذُ يَوْمَ وَجَبَتْ عَلَيْهِ الصَّلَاةُ- وَ كُلَّ صَلَاةٍ يُصَلِّيهَا إِلَى أَنْ يَمُوتَ. [8]

سند این حدیث صحیح است.

در حدیث بعدی چنین آمده:

قَالَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الصَّلَاةُ فِي مَسْجِدِي كَأَلْفِ صَلَاةٍ فِي غَيْرِهِ إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ- فَإِنَّ الصَّلَاةَ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ- تَعْدِلُ أَلْفَ صَلَاةٍ فِي مَسْجِدِي.[9]

صحیحه جمیل بن دراج، باب 57، روایت 7:

وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ وَ فَضَالَةَ وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ ص- كَمْ تَعْدِلُ الصَّلَاةُ فِيهِ فَقَالَ- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص صَلَاةٌ فِي مَسْجِدِي هَذَا- أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ صَلَاةٍ فِي غَيْرِهِ إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ.[10]

باب 64:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: الْمَسَاجِدُ الْأَرْبَعَةُ الْمَسْجِدُ الْحَرَامُ- وَ مَسْجِدُ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ مَسْجِدُ بَيْتِ الْمَقْدِسِ- وَ مَسْجِدُ الْكُوفَةِ يَا أَبَا حَمْزَةَ الْفَرِيضَةُ فِيهَا- تَعْدِلُ حَجَّةً وَ النَّافِلَةُ تَعْدِلُ عُمْرَةً.[11]

در باره‌ی ثواب‌ این مساجد همان هزار هزارتا و صد هزارتا آمده است و متن عروه برگرفته از این گونه نصوص است.

مسجد جامع جنبه‌ی خصوصی و محلی ندارد و در یک شهر مسجد جامع به حساب می‌آید، نماز در مسجد جامع معادل صد نماز است. نماز در مسجد قبیله معادل بیست و پنج نماز است. یک نماز در مسجد بازار معادل دوازده نماز است. مستحب است که در منزل جایی را به عنوان مصلَّی قرار دهد هر چند که احکام مسجد بر آن بار نمی‌شود. برای زنان افضل این است که نماز را در منزل بخواند و بهترین بیوت برای خانم‌ها برای نماز خواندن، اطاق پستو است.

5 مسألة يستحب الصلاة في مشاهد الأئمة ع‌و هي البيوت التي أمر الله تعالى أن ترفع و يذكر فيها اسمه بل هي أفضل من المساجد‌بل قد ورد في الخبر: أن الصلاة عند علي ع بمائتي ألف صلاة‌و كذا يستحب في روضات الأنبياء و مقام الأولياء و الصلحاء و العلماء و العباد بل الأحياء منهم أيضا‌.[12]

مستحب است نماز در مشاهد ائمه و این حرم‌ها و مشاهد بیوتی است که در قرآن آمده: ﴿ فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ﴾[13]

علی بن ابراهیم قمی در تفسیر این آیه، در کتاب تفسیر قمی، ج2، ص104 می‌گوید منظور از این بیوت، بیوت انبیاء و ائمه و مقابر و مشاهد آنان است؛ چون بعد از حیات شریف شان، بیوت در مورد همین مشاهد مشرفه به کار می‌رود. پس نماز در مشاهد مشرفه بهتر از نماز در مساجد است.

شیخ صدوق می‌فرماید: منظور از این آیه که بیوت آمده، بیوت انبیاء و بیت علی (ع) است که نماز در آنجا افضل است از نمازی که در مسجد خوانده شود.

مستند این حکم در کتاب مستدرک الوسائل، کتاب مزار و کتاب تهذیب آمده است.

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ: أَحْسِنِ الظَّنَّ بِاللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنِ بِي إِنْ خَيْراً فَخَيْراً وَ إِنْ شَرّاً فَشَرّاً [14] من در کنار و همراه پندار بنده‌ی مؤمن خود هستم، اگر مثبت فکر کند به نتیجه مثبت می‌رسد و اگر منفی فکر کند، به نیتجه‌ی منفی می‌رسد. مثبت فکر کردن در زندگی برای انسان سلامت باطن، رفع دغدعه و امید واری می‌دهد و یک علاج سریع و محکم و متقنی در جهت پیشگیری از بیماری روانی و افسردگی است.

لطف خدا عظیم است و با لطف او به جایی می‌رسیم که او خواسته باشد. از لحاظ علمی هم تحقیقات اعلام کرده کسانی که مثبت نگر اند درصد موفقیت آنان بالاتر از کسانی است که منفی نگر اند. کسانی که در عبادات و امور عبادی هم منفی نگر است، باید از خدا توفیق بخواهد و امید به کرم خدا داشته باشیم. حتی در امور عبادی باید مثبت نگر باشیم از زاویه‌ی کرم و نسبت به مردم هم مثبت بنگریم. امير المؤمنين (ع) می‌فرمايد: «ضَعْ أَمْرَ أَخِيكَ عَلَى أَحْسَنِهِ حَتَّى يَأْتِيَكَ مَا يَغْلِبُكَ مِنْهُ وَ لَا تَظُنَّنَّ بِكَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخِيكَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِي الْخَيْرِ مَحْمِلًا.»[15] در باره‌ی یک مؤمن تا جایی که محمل خیر وجود دارد، سؤ ظن پیدا نکنید. هر انسانی پنجره‌ی خیری دارد. سؤ ظن برای ما سودی ندارد و باطن انسان را خراب می‌کند و حسن ظن اولین اثری که دارد به نفع خود ماست.