درس خارج فقه استاد سیدکاظم مصطفوی

در ادامه شرط دهم که گفته شد نماز مرد و زن در مکان واحد، به صورت محاذی جایز نیست و باید با فاصله باشد و یا با حائل و یا بعد ده ذراع. در ادامه می‌فرماید: «و المدار على الصلاة الصحيحة لو لا المحاذاة أو التقدم دون الفاسدة لفقد شرط أو وجود مانع.»[1]

دو نفر که کنار هم نماز می‌خوانند باید نماز هر دو صحیح باشد و اگر از یکی باطل است، نماز خواندن به صورت محاذات اشکالی ندارد؛ برای این که بر نماز باطل در حقیقت صدق نماز نمی‌کند. در این رابطه که بر نماز باطل صدق نماز نمی‌کند، به بیان علامه حلی مراجعه کنیم که در کتاب تذکره ، ج2، ص417 می‌فرماید: « الأقرب اشتراط صحة صلاة المرأة.»[2] اقرب این است که نمازی که در صورت محاذات موجب بطلان می‌شود، نماز صحیح است.

فاضل اصفهانی در کشف اللثام (شرح قواعد علامه)، ج3، ص286 می‌فرماید: «و الأقرب اشتراط صحة صلاة المرأة بل الصلاتين لولاه أي أحد ما ذكر من التحاذي و قدمها في بطلان الصلاتين لأنّ الفاسدة ليست بصلاة حقيقة»[3] در صورتی که صلاة صدق نکند، مثل این است که یک نفر مرد در حال نماز باشد و زنی در کنارش در حال ذکر گفتن باشد و حال آن که در نصوص محاذی صلاتین آمده است.

بنابر قولی نماز اسم است برای صلاة صحیحه و از فاسده سلب می‌شود. این سخن علی المبنی است که قائل به وضع الفاظ عبادات برای خصوص صحیح باشیم. گفته می‌شود بدون توجه به وضعیت اعم و اخص، نماز انصراف به صلاة صحیحه دارد؛ چون بحث از صحت و بطلان دو نماز محاذی می‌شود و این مربوط به نماز صحیحه می‌شود، نه نماز فاسده.

پس بدون در نظر داشتن محاذات و تقدم، اگر نماز یکی باطل باشد، نماز دیگری را باطل نمی‌کند.

در ادامه سید یزدی می‌فرماید: اولی در حائل این است که مانع از مشاهده باشد و قدر متیقن و کلمه ستر در روایت هم دلالت بر آن دارد. هر چند بعید نیست که حائل مطلقا کفایت کند هر چند مانع از مشاهده نباشد، این اطلاق که به این صورت آمده است، خالی از ملاحظه نباشد؛ برای این که اگر حائل نازکی بین زن و مرد وجود داشته باشد و هر دو همدیگر را مشاهده کنند، صدق حائل مشکل است و حائل معنایش این است که محاذات را از بین ببرد و در صورت مشاهده، محاذات را از بین نمی‌برد، پس اکتفاء به آن مشکل است و صدق حائل محل کلام است؛ بنابراین احوط این است که حائل در حدی باشد که مانع از مشاهده و رؤیت شود.

در ادامه می‌فرماید: كما أن الكراهة أو الحرمة مختصة بمن شرع في الصلاة لاحقا إذا كانا مختلفين في الشروع و مع تقارنهما تعمهما و ترتفع أيضا بتأخر المرأة مكانا بمجرد الصدق و إن كان الأولى تأخرها عنه في جميع حالات الصلاة بأن يكون مسجدها وراء موقفه كما أن الظاهر ارتفاعها أيضا بكون أحدهما في موضع عال على وجه لا يصدق معه التقدم أو المحاذاة و إن لم يبلغ عشرة أذرع.[4]

اگر دو نفر محاذی نماز می‌خوانند که یکی مشغول شده است و فرد دیگری در کنار او بدون رعایت فاصله نماز را شروع کند، در این صورت نماز فرد لاحق باطل است، نه نماز فرد قبلی که قبلا در نماز مشغول شده است. دلیل آن را محقق ثانی در کتاب جامع المقاصد، ج2، ص121 می‌فرماید: فرد اول که به نماز مشغول شده، نماز به صورت درست منعقد شده است و نهیی که آمده است، متعلق به این فرد دوم است که محاذات اختیار می‌کند و بطلان نماز او موجب بطلان صلاة منعقده صحیحه نمی‌شود، پس بطلان اختصاص به فرد لاحق دارد. در این رابطه روایتی از علی بن جعفر که صحیحه است مورد استناد قرار گرفته است. این روایت در کتاب وسائل، باب نه از ابواب مکان مصلی، چنین آمده:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ الْعَيَّاشِيِّ عَنْ‌ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْعَمْرَكِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ إِمَامٍ كَانَ فِي الظُّهْرِ- فَقَامَتِ امْرَأَتُهُ بِحِيَالِهِ تُصَلِّي- وَ هِيَ تَحْسَبُ أَنَّهَا الْعَصْرُ هَلْ يُفْسِدُ ذَلِكَ عَلَى الْقَوْمِ- وَ مَا حَالُ الْمَرْأَةِ فِي صَلَاتِهَا مَعَهُمْ- وَ قَدْ كَانَتْ صَلَّتِ الظُّهْرَ قَالَ- لَا يُفْسِدُ ذَلِكَ عَلَى الْقَوْمِ وَ تُعِيدُ الْمَرْأَةُ.[5]

این ورود زن در یک جماعت درست و به شکل غیر صحیح، به نماز مردم صدمه‌ی وارد نمی‌کند و خود آن زن نماز خودش را اعاده کند.

در این روایت دو سؤال مطرح شده است. سؤال اول اختلاف در اقتدا از حیث ظهر و عصر است و جوابش داده شد.

سؤال دوم این است که زن امام در محاذات و کنار او، نماز را شروع کرده است، این زن پس از انعقاد نماز صحیح امام، نماز خودش را شروع کرده که باطل است و بطلان نماز او موجب بطلان نماز امام نمی‌شود.

از این روایت این استفاده ممکن است، اما اشکالی شده است در باره‌ی این روایت سیدنا الاستاد در دلالت آن با این که سندش را صحیح می‌داند، اشکال می‌کند و آن این است که در اقتدا، صلاة امام با صلاة این مقتدی (زن امام) اختلاف داشته که براساس رأی برخی از فقهاء اشکال دارد.

تحقیق این است که آنچه که از این حدیث به طور اظهر یا احتمال قوی استفاده می‌شود آن است که نهی تعلق گرفته است به صلاة این زن از جهت شروع به نماز به صورت محاذات و حد اقل از این روایت به عنوان مؤید می‌توان استفاده کرد.

در ادامه سید یزدی می‌فرماید: اگر دو نفر هم زمان به صوت محاذات نماز را شروع کند، نماز هر دو باطل می‌شود. بطلان وقتی برداشته می‌شود که زن از مرد تأخر داشته باشد، به مجرد صدق تأخر و اولی این است که تأخر به مجرد صدق نباشد و به طور کامل باشد؛ مثل این که محل سجده زن پشت موقف مرد باشد.

اگر اختلاف به صورت بالا و پایین باشد که مرد در مکان بالا و زن در مکان پایین تر یا بر عکس باشد، ولی محاذات وجود داشته باشد، هر چند اندازه ارتفاع ده ذراع نباشد، موجب بطلان نمی‌شود؛ برای این که عمومات و اطلاقات نماز شامل این مورد می‌شود و قاعده اجزاء هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر آن، در این رابطه نصی نداریم و در صورتی که نصی نداشته باشیم، محاذات به صورت معین و قطعی در زمینی است که مسطح باشد و در بالا و پایین محاذات نیست و موضوع برای حرمت محقق نشده است.

صاحب جواهر در کتاب جواهر الکلام، ج8، ص323-330 می‌فرماید: مبدع این امر شهید بوده و قبل از او کسی این بحث را طرح نکرده است و ما علی التحقیق که آن را مورد توجه قراردهیم، نصوص باب به آن اشاره‌ی ندارد، نصوص به محاذات و تقدم زن اشاره دارد و بالا و پایین بودن عرفا و لغتا محاذات نیست؛ چون محاذات؛ یعنی برابر. در این مورد تمسک به اطلاقات ادله نماز می‌شود و نماز درست است و قاعده لاتعادهم این گونه موارد را پوشش می‌دهد.

26 مسألة لا فرق في الحكم المذكور كراهة أو حرمة بين المحارم و غيرهم‌و الزوج و الزوجة و غيرهما و كونهما بالغين أو غير بالغين أو مختلفين بناء على المختار من صحة عبادات الصبي و الصبية‌.[6]

در حکمی که گفته شد نسبت به حرمت یا کراهت محاذات، فرق نمی‌کند بین اجنبی باشد یا بین محارم؛ به خاطر اطلاق ادله که در مقام بیان است و اگر فرقی وجود می‌داشت بیان می‌شد. علاوه بر این که نص هم در این مورد ما را کمک میکند. کتاب وسائل، باب پنج از ابواب مکان مصلی، حدیث شماره 1، صحیحه محمد بن مسلم:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي- فِي زَاوِيَةِ الْحُجْرَةِ وَ امْرَأَتُهُ أَوِ ابْنَتُهُ- تُصَلِّي بِحِذَاهُ فِي الزَّاوِيَةِ الْأُخْرَى قَالَ- لَا يَنْبَغِي ذَلِكَ فَإِنْ كَانَ بَيْنَهُمَا شِبْرٌ أَجْزَأَهُ- يَعْنِي إِذَا كَانَ الرَّجُلُ مُتَقَدِّماً لِلْمَرْأَةِ بِشِبْرٍ.[7]

در این نص محارم آمده که همسر و دختر مرد اگر همراهش نماز بخواهد و محاذات باشد، نماز باطل است.

فرق بین بالغ و غیر بالغ هم نیست. فرد غیر بالغ اگر نماز را درست می‌خواند، محاذات موجب بطلان می‌شود؛ برای این که در باره‌ی شرعیت عبادات صبی سید طباطبائی مبنایش این است که عبادات صبی درست، در صورتی که درست باشد، عبادت یک صبی یا صبیه، درست مثل عبادت یک بالغ است و تمام آن شرایط را دارد؛ مثلا در حال نماز لبس حریر برای مرد بالغ جایز نیست و برای یک صبی هم در حال نماز جایز نیست. اشتراک احکام نماز بین بالغ و غیر بالغ بر اساس قاعده شرعیت عبادات صبی مطلبی است که قابل انکار نیست. اما کسی که برای عبادات صبی شرعیت قائل نیست، مبنای جدایی و خلاف تحقیق است.

صاحب جواهر می‌فرماید: هر چند نصوص مربوط به بالغین است یا ظهور در آن دارد؛ ولی قاعده شرعیت عبادات صبی این مطلب را اعلام می‌کند که احکام نماز صبی درست مثل احکام نماز بالغ است. اما سیدنا الاستاد که قائل به اعتبار این قاعده نیست، در این رابطه رأی ایشان بر عدم بطلان است؛ ولی احوط وفقا للقاعده موجب بطلان می‌شود، بالغ باشد یا غیر بالغ.

27 مسألة الظاهر عدم الفرق أيضا بين النافلة و الفريضة‌بطلان می‌شود بالغ باشد یا غیر بالغ.[8]

ابتداءا به ذهن می‌رسد که در مورد نافله تخفیف و تساهلی در باره‌ی اجزاء و ارکانش وجود داشته باشد که در فریض وجود ندارد؛ لذا فریضه و نافله فرق داشته باشند. جوابش این است که هر دو نماز اند و فرقی وجود ندارد و مواردی که در باره نافله از باب لطف مسامحه شده است، بر اساس دلیل خاص است و بر اساس قاعده، وحدت موضوع، وحدت در حکم می‌طلبد، پس هر موردی که استثناء آمده باشد فقط به همان مورد اکتفا می‌شود که بیانی بر خلاف قاعده اولا باید قدر متیقن باشد و ثانیا اختصاص به مورد نص داشته باشد. بنابراین در مورد نماز فریضه و نافله نصی داریم که فرق داشته باشد، پس طبق قاعده احکام هر دو نماز همان احکام عامه‌ی است که متعلق به نماز است، نافله باشد یا فریضه، فرق نمی‌کند و در این مورد استثنائی نیامده است.