درس خارج فقه استاد سیدکاظم مصطفوی

سید طباطبائی یزدی در ادامه بحث از نماز در کشتی می‌فرماید: نعم مع الاضطرار و لو لضيق الوقت عن الخروج من السفينة مثلا لا مانع و يجب عليه حينئذ مراعاة الاستقبال و الاستقرار بقدر الإمكان.[1]

اگر راهی برای رسیدن به شط یا ساحل وجود نداشت یا وقت برای خروج از سفینه ضیق بود، مانعی ندارد که نماز به صورت اضطراری در همان سفینه اتیان شود؛ ولی در همان حالت تا حدی که امکان دارد استقبال و استقرار را رعایت کند و اگر قبله را در اختیار نداشته باشد، هر جهتی که سفینه در پیش می‌گیرد مصلی هم آن را قبله قرار دهد.

فيدور حيثما دارت الدابة أو السفينة و إن أمكنه الاستقرار في حال القراءة و الأذكار و السكوت خلالها حين الاضطراب وجب ذلك مع عدم الفصل الطويل الماحي للصورة و إلا فهو مشكل‌.[2]

اگر در حال قرائت و ذکر استقرار امکان داشته باشد و هنگام اضطراب در وسط اذکار و قرائت سکوت اختیار کند تا اضطرار فروکش کند؛ مثلا حمد را خوانده و به سوره رسیده، موج کشتی را بیشتر تکان می‌دهد، در این صورت صبر کند تا کشتی آرام تر شود، بعد سوره را بخواند با این شرط که این سکوت و صبر در حدی نباشد که صورت نماز را بهم زند و اگر سکوت در حدی طولانی شود که ماحی صورت صلاة شود، در این صورت کار به اشکال بر می‌خورد؛ بنابراین نماز اتیان شود، ولی مجزی نباشد و بعدا این نماز را قضا کند.

دلیلی که در این رابطه اقامه می‌کنیم از این قرار است:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الصَّلَاةِ فِي السَّفِينَةِ- فَقَالَ يَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ وَ يَصُفُّ رِجْلَيْهِ- فَإِذَا دَارَتْ وَ اسْتَطَاعَ أَنْ يَتَوَجَّهَ إِلَى الْقِبْلَةِ- وَ إِلَّا فَلْيُصَلِّ حَيْثُ تَوَجَّهَتْ بِهِ- وَ إِنْ أَمْكَنَهُ الْقِيَامُ فَلْيُصَلِّ قَائِماً وَ إِلَّا فَلْيَقْعُدْ ثُمَّ يُصَلِّي.[3]

اگر کشتی حرکت انحرافی داشت، مصلی اگر بتواند در حال گردش و چرخش سفینه توجه به قبله را حفظ کند، فهو المطلوب و اگر نه به هر جهتی که سفینه او را می‌برد نماز بخواند. اگر امکان قیام داشت، ایستاده نماز بخواند و اگر نه نشسته بخواند.

روایت بعدی موثقه یونس بن یعقوب و آن حدیث شماره شش همین باب است:

قَالَ: وَ سَأَلَهُ عَنِ الصَّلَاةِ فِي السَّفِينَةِ- وَ هِيَ تَأْخُذُ شَرْقاً وَ غَرْباً فَقَالَ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ- ثُمَّ كَبِّرْ ثُمَّ دُرْ مَعَ السَّفِينَةِ حَيْثُ دَارَتْ بِكَ.[4]

سعی کند تکیرة الاحرام را رو به قبله انجام دهد، آنگاه به هر طرفی که سفینه او را برد، اضطرارا قبله قرار دهد.

روایت سومی هم موثق است:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يُسْأَلُ عَنِ الصَّلَاةِ فِي السَّفِينَةِ- فَيَقُولُ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَخْرُجُوا إِلَى الْجَدَدِ فَاخْرُجُوا- فَإِنْ لَمْ تَقْدِرُوا فَصَلُّوا قِيَاماً- فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِيعُوا فَصَلُّوا قُعُوداً وَ تَحَرَّوُا الْقِبْلَةَ. [5]

طبق این روایت اگر قدرت خارج شدن از سفینه را ندارید، ایستاده در کشتی نماز بخوانید و اگر قدرت ایستاده خواند را نداشتید، نشسته نماز بخوانید و قبله را دمبال کنید و سعی کنید که قبله را رعایت کنید.

روایت بعدی را هم مورد استناد قرار داده اند. باب 14 از ابواب قبله، حدیث 4 موثقه عبد الله بن سنان:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَ يُصَلِّي الرَّجُلُ- شَيْئاً مِنَ الْمَفْرُوضِ رَاكِباً قَالَ لَا إِلَّا مِنْ ضَرُورَةٍ.[6]

با این نصوص و اجماع و قاعده، بحثی در این مسأله وجود ندارد. اما در انتهای مسأله سید طباطبائی فرموده اند که اگر اضطراب در حدی باشد که گویا به قرائت هم اخلال ایجاد می‌شود فهو مشکل.

شرح متن از این قرار است که این اشکال برگرفته از همان نکته‌ی است که گفته شد و آن این بود که نماز اضطراری اگر فاقد ارکان بود و اجزاء و معظم آن تا جایی که صدق صلاة نکند آن را اتیان کند، این نماز مجزی نیست یا در اجزای آن اشکال وجود دارد که بعدا قضا شود. سیدنا الاستاد می‌فرماید اشکالی وجود ندارد. قاعده اضطرار وظیفه فعلی مکلف است و اگر طبق آن عمل کند مجزی خواهد بود. احوط این است که این گونه نماز اتیان شود ولی بعدا قضا شود. مؤمن کسی است که به یک بهانه‌ی راهی برای عبودیت پیدا کند و در جایی که مشکل باشد سفره‌ی احتیاط پهن است.

این نماز براساس قاعده انجام می‌شود و شک در اجزاء داریم و برائت محقق نشده است. امر قضا به فرض جدید است. اضطراری امر واقعی است ولی تا جایی کارساز است که مدلول امر اضطراری محقق باشد. امر اضطراری هم مدلول اضطراری دارد و اگر مدلول اضطراری محقق نشود شک در اجزاء است.

24 مسألة يجوز في حال الاختيار الصلاة في السفينة‌أو على الدابة الواقفتين مع إمكان مراعاة جميع الشروط من الاستقرار و الاستقبال و نحوهما بل الأقوى جوازها مع كونهما سائرتين إذا أمكن مراعاة الشروط و لو بأن يسكت حين الاضطراب عن القراءة و الذكر مع الشروط المتقدم و يدور إلى القبلة إذا انحرفتا عنها و لا تضر الحركة التبعية بتحركهما و إن كان الأحوط القصر على حال الضيق و الاضطرار‌.[7]

اگر کسی توهم کند که سفینه زمین نیست و الآن لحظه‌ی توقف کرده است و نماز در آن مطلقا اشکال داشته باشد، برای رفع این توهم سید این مسأله را بیان کرده است و می‌فرماید: اگر نماز در سفینه باشد و سفینه حرکت کند و حرکتش آرام باشد تا بدانجا که استقرار عرفا محقق باشد و شرایط دیگر هم کامل باشد، نماز درست است بودن هیچ اشکالی و حرکت تبعی ضرری ایجاد نمی‌کند.

احوط اقتصار به صحت این گونه نماز در حال ضیق و اضطرار است. ضیق و اضطرار معنایش همان است که گفته شد که نزدیک ساحل قرار نداشته باشد یا سفینه جایی برای توقف نداشته باشد. این گونه نماز جایز است و احیاط این است که جواز در ضیق وقت و اضطرار است.

25 مسألة لا تجوز الصلاة على صبرة الحنطة‌و بيدر التبن و كومة الرمل مع عدم الاستقرار و كذا ما كان مثلها.[8]

گفته شد که مکان قار باشد و ثبات داشته باشد، بر اساس این مبنا می‌فرماید اگر مکان استقرار نداشته باشد مثل خرمن گندم یا مجموعه‌ی از کاه یا مجموعه‌ی از شن و ریگ نرم یا موارد دیگر مثل این که یک مجوعه‌ی از پنبه در جایی باشد و انسان اگر روی آن نماز بخواند استقرار حفظ نمی‌شود، در این موارد نماز جایز نیست.

فتوای فقهای نجف این بوده است که در سجده اگر محل مسجد طوری است که بعد از سر برداشتن از سجده، محل حرکت کند، نماز اشکال دارد.

در نتیجه آنچه که می‌توان گفت این است که مکان مصلی باید قرار و ثبات داشته باشد و اگر نداشته باشد نماز اشکال دارد. انسان نمازش را می‌خواند اگر در حین نماز زلزله بیاید و او را تکان دهد، این نماز چه صورتی دارد؟ بر اساس آن مبنا که در مکان قرار و ثبات شرط است، اینجا هم اگر زلزله استقرار از مصلی سلب رکند، نماز را انجام دهد و بعدا قضای آن را انجام دهد.