درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/شرائط لباس المصلي /بررسی حکم نظر ممیز

بحث و تحقیق در باره‌ی حکم نظر ممیّز:

تا به اینجا حکم بالغ گفته شد و شرح آن هم داده شد؛ امّا اگر فردی بالغ نباشد و ممیز باشد، چه حکمی دارد؟

در باره‌ی حکم ممیز از آیات قرآن و اقوال فقهاء استفاده می‌کنیم. علامه حلی در کتاب تذکره، ج3، ص192 می‌فرماید: ممیز دو قسم است اگر ممیزی باشد که شهوت بر او حاکم باشد، بسان بالغ است و حکم آن را دارد و اگر ممیزی باشد که شهوت بر او حاکم نباشد؛ ولی می‌تواند عورت و غیر آن را تشخیص دهد، طبق آیه‌ی قرآن باید استیذان کند در وقت وارد شدن در اطاق بانوان.

قرآن کریم نسبت به اطفال می‌فرماید: ﴿أَوْ مٰا مَلَكَتْ أَيْمٰانُهُنَّ أَوِ اَلتّٰابِعِينَ غَيْرِ أُولِي اَلْإِرْبَةِ مِنَ اَلرِّجٰالِ أَوِ اَلطِّفْلِ اَلَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلىٰ عَوْرٰاتِ اَلنِّسٰاءِ وَ لاٰ يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مٰا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَى اَللّٰهِ جَمِيعاً أَيُّهَا اَلْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾.[1]

در این آیه طفل غیر ممیز حکمش بیان شده است که و آن کسانی اند که عورات نساء را درک نمی‌کنند. اما آنجایی که طفل بالغ شده باید با استیذان وارد شود؛ چنانکه می‌فرماید: ﴿وَ إِذٰا بَلَغَ اَلْأَطْفٰالُ مِنْكُمُ اَلْحُلُمَ فَلْيَسْتَأْذِنُوا كَمَا اِسْتَأْذَنَ اَلَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اَللّٰهُ لَكُمْ آيٰاتِهِ وَ اَللّٰهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ [2] .

این آیه در باره‌ی افرادی است که بالغ شده اند؛ امّا نسبت به ممیز می‌فرماید:

﴿يٰا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنْكُمُ اَلَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمٰانُكُمْ وَ اَلَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا اَلْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلاٰثَ مَرّٰاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلاٰةِ اَلْفَجْرِ وَ حِينَ تَضَعُونَ ثِيٰابَكُمْ مِنَ اَلظَّهِيرَةِ وَ مِنْ بَعْدِ صَلاٰةِ اَلْعِشٰاءِ ثَلاٰثُ عَوْرٰاتٍ لَكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَ لاٰ عَلَيْهِمْ جُنٰاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوّٰافُونَ عَلَيْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلىٰ بَعْضٍ كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اَللّٰهُ لَكُمُ اَلْآيٰاتِ وَ اَللّٰهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾.[3]

در این آیه گویا حکم ممیز را بیان می‌کند، ممیزی که شهوت بر آن حاکم نباشد در اوقات سه گانه‌ی که در این آیه گفته شده؛ قبل از نماز صبح، وقت نماز ظهر و بعد از نماز عشاء، اگر بخواهد وارد شود باید اجازه بگیرد تا مکشوف العوره‌ی وجود نداشته باشد.

اما افراد ممیزی که شهوت در آن وجود دارد علامه حلی در تذکره، ج3، ص92 می‌فرماید: حکم ممیزی که شهوت و تلذذ در او وجود دارد حکم بالغ است.

صاحب جواهر در کتاب جواهر، ج29، ص82 می‌فرماید: همان کلامی را که علامه حلی فرمود که ممیز اگر فوران شهوت دارد و تلذذ جنسی در او وجود دارد، حکمش حکم بالغ است.

محقق ثانی در جامع المقاصد ج12، ص38 می‌فرماید: حکم ممیزی که دارای شهوت و تلذذ باشد حکم بالغ خواهد بود «لا خلاف في ذلك بين أهل الاسلام».[4]

مطلبی را که در این رابطه از محقق ثانی گرفتیم به خاطر بسپارید و آن این است که احتجاب از ممیز واجب است و نظر او به اجنبیه در غیر «ما ظهر منها» جایز نیست «لا خلاف في ذلك بين أهل الاسلام»[5] ؛ یعنی اجماع فریقین. امّا آنچه که از آیه استفاده می‌شود از این قرار است که طبق آیه 31 نور اطفال مستثنا هستند و حجاب از آن ها لازم نیست و نگاه شان به غیر محجبه اشکال ندارد. طفل را معنا کرد که درک به عورات نساء ندارد. امّا راجع به فردی که نسبت به عورت نساء درک دارد، مفهوم این آیه می‌شود که حجاب باید رعایت شود. وصفی که در این آیه آمده جزء موضوع است و هر وصفی که جزء موضوع باشد، در این صورت انحصار حکم دارد و آن عدم وجوب احتجاب و جواز نظر به اجنبیه است، پس اگر وصف جزء موضوع باشد، مفید انحصار است و قضیه وصفیه مفهوم خواهد داشت؛ لذا اطفال با این وصف، موضوع می‌شود برای جواز نظر به اجنبیه که مفهومش این می‌شود که اگر اطفال نسبت به عورات نساء درک داشته باشند، جواز نظر ندارند.

علاوه بر این که علامه و صاحب جوهر فرمودند که در صورت فوران شهوت، حکم ممیز، حکم بالغ است. شهوت و تلذذ بدون وجه شرعی از محرمات قطعی است؛ لذا از این آیه با توجه به این ملاک حکم در باره‌ی ممیز، مسأله روشن می‌شود.

سید طباطبائی یزدی می‌فرماید: و الأحوط سترها عن المحارم من السرة إلى الركبة مطلقا كما أن الأحوط ستر الوجه و الكفين عن غير المحارم مطلقا‌.[6]

احوط این است که مرئه یا بانوان آن قسمتی از بدن خود را که بین سره و رکبه می‌باشد باید از محارم خود بپوشانند و در این رابطه مدرکی که داریم همان معتبره حسین بن علوان است که در وسائل، باب 44 از ابواب عبید، ح7 آمده:

عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِيفٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ ع أَنَّهُ قَالَ: إِذَا زَوَّجَ الرَّجُلُ أَمَتَهُ فَلَا يَنْظُرَنَّ إِلَى عَوْرَتِهَا- وَ الْعَوْرَةُ مَا بَيْنَ السُّرَّةِ وَ الرُّكْبَةِ.[7]

امام (ع) عورت را تعریف کرده است که ما بین سره و رکبه می‌باشد. پس دلیل کامل است و متن هم درست است.

اگر یک بیان صورت مبالغه به خودش داشت، لحن اخلاقی است و لحن الزامی ندارد و این که در برخی از روایات آمده تمام بدن زن عورت است، لحن اخلاقی است.

اما سیدنا الاستاد قدس الله نفسه الزکیه در باره‌ی این مسأله می‌فرماید: نگاه محارم (کسانی بودند که در آیه‌ی 23 سوره نساء معرفی شده اند) و حجاب در بین آنان از لحاظ شرعی لزومی ندارد هر چند اخلاقا اگر حجاب رعایت شود مستحسن است؛ قرآن کریم نسبت به محارم می‌فرماید:

﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهٰاتُكُمْ وَ بَنٰاتُكُمْ وَ أَخَوٰاتُكُمْ وَ عَمّٰاتُكُمْ وَ خٰالاٰتُكُمْ وَ بَنٰاتُ اَلْأَخِ وَ بَنٰاتُ اَلْأُخْتِ وَ أُمَّهٰاتُكُمُ اَللاّٰتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَ أَخَوٰاتُكُمْ مِنَ اَلرَّضٰاعَةِ وَ أُمَّهٰاتُ نِسٰائِكُمْ وَ رَبٰائِبُكُمُ اَللاّٰتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسٰائِكُمُ اَللاّٰتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَيْكُمْ وَ حَلاٰئِلُ أَبْنٰائِكُمُ اَلَّذِينَ مِنْ أَصْلاٰبِكُمْ وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ اَلْأُخْتَيْنِ إِلاّٰ مٰا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اَللّٰهَ كٰانَ غَفُوراً رَحِيماً﴾.[8]

نسبت به این آیه سیدنا الاستاد در کتاب مستند ج12، ص63 -65می‌فرماید: در این آیه تمام محارمی که از نظر فقهی محرم بودن آنان ثابت است، بیان شده؛ فقط اخوال و اسهار و اعمام بیان نشده است. در جواب می‌فرماید: در صورتی که در این آیه بنی اخوان و بنات الاخت گفته شده باشد، برادر زاده که محرم باشد، محرم طرفینی می‌شود و اعمام از اینجا استفاده می‌شود و ابن اخت که محرم باشد، مادر او خاله می‌شود. پس محرمیت بنی اخت و بنی اخ کافی است؛ زیرا محرمیت طرفینی است. اما اسهار از امهات نسائکم به دست می‌آید.

خلاصه محارم ستر عورتش از طرف بانوان بین السرة و الرکبة است؛ اما از طرف رجال و ذکور در این که آنها بین محارم ستر بین رکبه و سره داشته باشند یا نه؟ در این رابطه سیدنا می‌فرماید: دلیلی نداریم که بین السرة و الرکبة برای رجال هم نسبت به بانوان محارم عورت باشد و نظر به آن برای آنان جایز نباشد. اما حدیث حسین بن علوان دلالتش فقط در حد بیان عورت نسبت به بانوان است؛ چون در این حدیث کلمه عورت دو بار تکرار شده است که منظور از آن یک چیز است نه بیان مصداق جدا. پس از اطلاق این حدیث هم چیزی به دست نمی‌آید و مورد اختصاص به بانوان دارد.

شیخ صدوق در کتاب خصال، عدد چهار صد گانه ذیل حدیثی می‌فرماید: باید رجال ران خودش را مستور نمایند که این بیان همان «بین السرة و الرکبة» می‌شود. سیدنا می‌فرماید: این حدیث هر چند سندش درست است؛ ولی دلالتش کافی نیست؛ چون در آن حدیث شریف مواردی آمده است که بیان اخلاقی دارد و در جهت بیان اخلاق است که حسن دارد مردان هم حجاب بین السره و الرکبه داشته باشند؛ ولی الزام ندارند؛ در حالی که مطلوب ما الزام است و چنین چیزی از آن به دست نمی‌آید.

حدیث دیگری را از بشیر نبّال نقل می‌کند و بعد می‌فرماید سند متضمن مجاهیل است و به آن هم اعتماد نمی‌شود، دلالتش هر چند ممکن است بر مطلوب درست باشد، ولی رجال سند مجاهیل اند و سندی که متشکل از مجاهیل باشد، از اساس قابل اعتماد و اعتبار نیست.

پس برای رجال ستر بین رکبه و سره دلیلی ندارد هر چند که احوط استحبابی و از لحاظ اخلاقی ستر آن مستحسن است.