درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/القبلة /استقبال و علائم شناخت قبله

بحث و تحقیق در باره‌ی قبله و معرفت آن:

در جلسه گذشته، معنای قبله گفته شد و حدود آن بیان شد. همان طوری که در متن آمده، قبله عبارت است از: «و هي المكان الذي وقع فيه البيت شرفه الله تعالى من تخوم الأرض إلى عنان السماء للناس كافة القريب و البعيد لا خصوص البنية[1] ».

این عبارت برگرفته از متونی مثل نهایه‌ی شیخ طوسی، ص62 و کتاب شرایع است. صاحب جواهر در کتاب جواهر، ج7، ص320 عین همین مطلب را اعلام کرده است. فقیه همدانی در کتاب مصباح الفقیه، ج10، ص7 و 8 همین مضمون را آوره است و همین طور است شهید در کتاب ذکری، ج3، ص158.

از لحاظ اقوال معلوم شد و نصوص آن در جلسه قبل بیان شد.

در بیان محقق حلی و شهید ثانی در کتاب مسالک ، ج1، ص152 نیز عین این مطلب آمده است، پس حکم در حد نزدیک به اجماع است.

استقبال:

عنوان سوم استقبال است که در باره‌ی آن باید گفت استقبال در فرائض واجب است. محقق حلی در کتاب معتبر، ج2،ص 62 می‌فرماید: استقبال در فرائض واجب است به اجماع علمای اسلام و آیه ﴿قَدْ نَرىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي اَلسَّمٰاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضٰاهٰا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرٰامِ وَ حَيْثُ مٰا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ[2] ﴾ نیز بر آن دلالت دارد.

در نهایه و خلاف و شرایع آمده: «والقبلة هي الكعبة، وهي قبلة من كان في المسجد الحرام. فمن خرج من المسجد الحرام، كان قبلته المسجد إذا كان في الحرم. فإن نأى عن الحرم، كان فرضه التوجه إلى الحرم.[3] » سه مرحله دارد و تعابیر با اندک اختلاف تقریبا مثل هم اند.

شیخ طوسی در کتاب خلاف، ج1، ص295 این سه صورت از استقبال را که اعلام می‌کند می‌فرماید: «دليلنا: إجماع الفرقة[4] » و حدیث ابن عقده که در ادامه خواهد آمد.

شیخ طوسی در کتاب مبسوط، ج1، ص118 می‌فرماید: مکلفین به سه حالت اند: حالت اول این است که داخل مسجد الحرام اند و قبله‌ی آنان خود کعبه است و حالت دوم این است که در حدود حرم اند، قبله‌ی آنان خود مسجد است و حالت سوم کسانی اند که خارج از حرم اند، قبله‌ی آنان جهت کعبه است.

در باره‌ی جهت، شیخ طوسی چهار جهت بیان کرده است به اعتبار چهار رکنی که در کعبه است و بعد علامه حلی و شهید آن را شرح بیشتری داده اند که روح مطلب و جوهر کلام همان است که شیخ در ص119، ج1، مبسوط بیان کرده است. فرموده چهار جهت برای افراد نائی اعلام می‌شود:

اول رکن عراقی برای اهل عراق که امروزه رکن عراقی، منطبق بر رکن حجر الاسود است.

دوم رکن شامی که در ابتدای حجر اسماعیل است و جهت برای اهل شام می‌شود.

سوم رکن مغربی برای اهل مغرب.

چهارم رکن یمانی، رکن شکافتن دیوار برای تولد امیر المؤمنین (ع).

شیخ این چهار رکن را معرفی کرده و بعد فرموده: اما اهل عراق در رکن خود شان به سمت چپ کمی تمایل داشته باشند.

وسائل، باب 4 از ابواب قبله، حدیث1:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ قَالَ: قِيلَ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع لِمَ صَارَ الرَّجُلُ يَنْحَرِفُ فِي الصَّلَاةِ إِلَى الْيَسَارِ فَقَالَ لِأَنَّ لِلْكَعْبَةِ سِتَّةَ حُدُودٍ- أَرْبَعَةٌ مِنْهَا عَلَى يَسَارِكَ وَ اثْنَانِ مِنْهَا عَلَى يَمِينِكَ- فَمِنْ أَجْلِ ذَلِكَ وَقَعَ التَّحْرِيفُ عَلَى الْيَسَارِ[5] .

این حدیث مرفوعه است.

علماء بر حدیث دوم این باب اعتماد کرده اند:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ التَّحْرِيفِ لِأَصْحَابِنَا- ذَاتَ الْيَسَارِ عَنِ الْقِبْلَةِ وَ عَنِ السَّبَبِ فِيهِ- فَقَالَ إِنَّ الْحَجَرَ الْأَسْوَدَ لَمَّا أُنْزِلَ مِنَ الْجَنَّةِ- وَ وُضِعَ فِي مَوْضِعِهِ جُعِلَ أَنْصَابُ الْحَرَمِ- مِنْ حَيْثُ يَلْحَقُهُ النُّورُ نُورُ الْحَجَرِ- فَهِيَ عَنْ يَمِينِ الْكَعْبَةِ أَرْبَعَةُ أَمْيَالٍ- وَ عَنْ يَسَارِهَا ثَمَانِيَةُ أَمْيَالٍ كُلُّهُ اثْنَا عَشَرَ مِيلًا- فَإِذَا انْحَرَفَ الْإِنْسَانُ ذَاتَ الْيَمِينِ- خَرَجَ عَنْ حَدِّ الْقِبْلَةِ لِقِلَّةِ أَنْصَابِ الْحَرَمِ- وَ إِذَا انْحَرَفَ الْإِنْسَانُ ذَاتَ الْيَسَارِ- لَمْ يَكُنْ خَارِجاً مِنْ حَدِّ الْقِبْلَةِ[6] .

در ضمن کلام محقق حلی در کتاب مختصر النافع، ص23 و 24، استحباب تیاسر آمده است.

کلام شیخ هم این شد که برای اهل عراق تیاسر وظیفه است.

حکایت معروف این است که محقق حلی با خواجه نصیر الدین طوسی هم عصر بودند و ملاقاتی داشتند. محقق حلی در حله در حین درس بود که خواجه وارد شد. محقق حلی درس را ادامه داد و به بحث قبله رسید و گویا طبق این روایت اعلام کرد که تیاسر از قبله مستحب است، خواجه‌ی طوسی با تحلیل عقلی – کلامی فرمود: این فرمایش شما درست نیست؛ برای این که اگر یسار خارج از قبله است که خروج از قبله الی الیسار حرام است و اگر قبله خارج از یسار است ورود به قبله از یسار واجب است و استحبابی در کار نیست. محقق حلی فرمود نه خارج از قبله الی الیسار است و نه بر عکس؛ بلکه «من القبلة الی القبلة[7] » است. طرف سمت چپ رکن عراقی قبله بیشتر است و تیاسر که صورت گیرد، قطعا استقبال صورت گرفته است.

شیخ طوسی بعد از آن نسبت به جهت قبله علاماتی را بیان می‌کند که این علامات اصل و ریشه اش در مبسوط است و کتب دیگر از آن گرفته اند و توضیحات بیشتری داده اند.

علامات قبله:

برای شناخت قبله و به دست آوردن آن، چهار علامت وجود دارد:

1-جعل الجدی علی منکبه الایمن[8] . جدی یک ستاره‌ی درخشان است و بعد از عشاء آن را به طرف شانه‌ی راست قرار دهد. در این رابطه روایتی داردیم:

وسائل، باب 5 از ابواب قبله، حدیث 1:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الطَّاطَرِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْقِبْلَةِ فَقَالَ ضَعِ الْجَدْيَ فِي قَفَاكَ وَ صَلِّ[9] .

اسناد شیخ به طاطری واسطه‌ی دارد که مدح دارد و خود نقل شیخ هم یک امتیاز است؛ علاوه بر این که نصوص دیگری در این باب هست و یک امتیاز به حساب می‌آید، پس سند خالی از اعتبار نیست.

از این حدیث استفاده شده است که از طریق جدی می‌شود جهت کعبه را تشخیص داد برای اهل شامات، عراق و خراسان.

امروزه از لحاظ علمی تشخیص جهت مشکلی ندارد و قطعی است و ما اگر این مباحث را مرور می‌کنیم از باب تیمن و تبرک است.

این علامت تا الآن اثر خودش را دارد و این علامت نجومی نیست بلکه از روایت استفاده شده است.