درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/القبلة /تاریخچه قبله و توضیح عناوین کلیدی

بحث و تحقیق در باره‌ی قبله:

بحث قبله که از مباحث مهم نماز است، باید با یک دقت کاملی آن را دنبال کنیم و در این بحث به طور دقیق چند عنوان را در نظر بگیریم:

عنوان اول معنای قبله در لغت و اصطلاح.

عنوان دوم استقبال از دور و نزدیک است.

عنوان سوم اندازه و حد قبله است.

قبل از آن باید تاریچه شرعی قبله را یادآور شویم. قبله که همان کعبه است و از بیان فقهاء و کتاب الله استفاده می‌شود که تاریخی دارد و در ابتدا بیت المقدس بوده و بعد کعبه‌ی مشرفه شده است. این تاریخ در نصوص شرعی آمده است:

کتاب وسائل، باب 2 از ابواب قبله، حدیث شماره 12:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ قَالَ: صَلَّى رَسُولُ اللَّهِ ص إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ- بَعْدَ النُّبُوَّةِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً بِمَكَّةَ- وَ تِسْعَةَ عَشَرَ شَهْراً بِالْمَدِينَةِ- ثُمَّ عَيَّرَتْهُ الْيَهُودُ فَقَالُوا لَهُ إِنَّكَ تَابِعٌ لِقِبْلَتِنَا- فَاغْتَمَّ لِذَلِكَ غَمّاً شَدِيداً- فَلَمَّا كَانَ فِي بَعْضِ اللَّيْلِ خَرَجَ ع- يُقَلِّبُ وَجْهَهُ فِي آفَاقِ السَّمَاءِ فَلَمَّا أَصْبَحَ صَلَّى الْغَدَاةَ- فَلَمَّا صَلَّى مِنَ الظُّهْرِ رَكْعَتَيْنِ جَاءَ جَبْرَئِيلُ ع فَقَالَ لَهُ قَدْ نَرىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمٰاءِ- فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضٰاهٰا- فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ الْآيَةَ- ثُمَّ أَخَذَ بِيَدِ النَّبِيِّ ص فَحَوَّلَ وَجْهَهُ إِلَى الْكَعْبَةِ- وَ حَوَّلَ مَنْ خَلْفَهُ وُجُوهَهُمْ- حَتَّى قَامَ الرِّجَالُ مَقَامَ النِّسَاءِ وَ النِّسَاءُ مَقَامَ الرِّجَالِ فَكَانَ- أَوَّلُ صَلَاتِهِ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَ آخِرُهَا إِلَى الْكَعْبَةِ- وَ بَلَغَ الْخَبَرُ مَسْجِداً بِالْمَدِينَةِ- وَ قَدْ صَلَّى أَهْلُهُ مِنَ الْعَصْرِ رَكْعَتَيْنِ- فَحَوَّلُوا نَحْوَ الْقِبْلَةِ- وَ كَانَ أَوَّلُ صَلَاتِهِمْ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَ آخِرُهَا إِلَى الْكَعْبَةِ- فَسُمِّيَ ذَلِكَ الْمَسْجِدُ مَسْجِدَ الْقِبْلَتَيْنِ الْحَدِيثَ[1] .

پیامبر (ص) سیزده سال در مکه و نوزده ماه در مدینه به سوی بیت المقدس نماز خواند، سپس یهود خرده گرفتند که شما تابع قبله‌ی ما هستی. پیامبر (ص) اندوهناک شد، در نیمه‌های شب بیرون رفت و به آسمان نگاه نمود، هنگام نماز ظهر دو رکعت خوانده بود که جبرئیل آمد و گفت نیمه‌ی شب از خدا می‌خواستی که مسأله‌ی قبله حل شود، الآن رو به سمت مسجد الحرام بگذار و پس از این کعبه، قبله‌ی شماست و دست او را گرفت و به سوی کعبه او را متحول ساخت و مؤمنان پشت سر او نیز روی خود را به سمت کعبه نمودند، به گونه‌ی که جای خانم‌ها و آقایان عوض شد، بعد از آن، این مسجدی که پیامبر (ص) در آن مشغول نماز بود، مسجد القبلتین نام گرفت.

چطوری می‌شود که پیامبر (ص) در وسط نماز صد درجه برگردد؟

جواب اولا اگر برگشت و تحول از سوء اختیار مکلف باشد اشکال دارد و اگر به دستور شرع باشد اشکال ندارد. پسندم آنچه را جانان پسندد؛ آن جا که شرع خمیه زند جای عقل نیست.

ثانیا قبله از شروط واقعی و از مواردی است که ترک و تخلف آن سهوا و عمدا اشکال ایجاد می‌کند که در حدیث لا تعاد آمده: «لَا تُعَادُ الصَّلَاةُ إِلَّا مِنْ خَمْسَةٍ الطَّهُورِ وَ الْوَقْتِ وَ الْقِبْلَةِ وَ الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ[2] » در همان لحظه که قبله منتفی شد، باید تدارک دیده شود، این تخلفی نیست که با حدیث لا تعاد جبران نشود و با این حدیث جبران می‌شود.

حدیثی را که از شیخ صدوق در بالا نقل شد، مرسل است ولی از آن مرسلات به نحو خاص است که گفته قال الصادق (ع) و قال الرسول (ص) و خود شیخ صدوق وثوق پیدا کرده است و این بیان با تعبیر «روی» فرق دارد. این حدیث در تفسیر قمی آمده است تقریبا با عین این متن آمده است.

سند تفسیر قمی که در خود تفسیر باشد اعتبار دارد و جزء توثیقات عام است. پس سند این حدیث اعتبار دارد. علاوه بر این که این قصه حکایت مشهوره و معلومه است و اگر یک قضیه‌ی یا مدلول روایت به عنوان حکایت تاریخی بود و حکایت در تاریخ از قدمت و اعتبار برخوردار بود، به آن حکایت اعتماد می‌شود.

در رجال این تبصره را اضافه کنید و آن مسأله حکایات است که گاهی یک مطلب سندش کامل نیست؛ ولی در قالب حکایت معروفه و مشهوره متلقی به قبول به ثبت رسیده و اعتبار دارد. این امور جزء شمّ الدرایة است که نقش دارد؛ ولی در متن نیامده است.

علاوه بر آن شیخ مفید در کتاب مسار الشیعه نقل کرده که در نصف ماه رجب سال دوم هجرت «حولت القبلة من البيت المقدس الى الكعبة وكان الناس في صلوة العصر فتحولوا منها الى البيت الحرام[3] ».

معنای قبله و کعبه:

قبله از قبال و به معنای رو به رویی است، در عربی «قبالک» در مقابل پشت سر به کار می‌رود. کعبه از کعب و به معنای علو مکانی است.

شیخ مفید در کتاب مقنعه، می‌فرماید: «و القبلة هي الكعبة قال الله تعالى‌ جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنَّاسِ‌[4] ».

محقق حلی در کتاب شرایع می‌فرماید: «القبلة: وهي: الكعبة[5] ». قبله همین کعبه است که خداوند فرموده: ﴿فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَكُمْ شَطْرَهُ[6] ﴾ منظور از شطر، جهت و سمت و سو است که به سمت مسجد الحرام استقبال داشته باشید.

عنوان دوم اندازه قبله:

آیا قبله همان مسجد الحرام است یا فضای بیشتر و ارتفاع هم تا عنان السماء هم قبله است؟ مشهور و معروف؛ بلکه در حد ضرورت، طبق ادعای صاحب جواهر، منظور همان مکان است نه آن عمارت؛ چون عمارت و ساختمان اولی الآن نیست، پس مکان مراد از است از «تخوم الارض تا عنان السما» از عمق زمین تا دل آسمان.

نصوص مربوطه:

وسائل، باب 18 از ابواب قبله، حدیث شماره 1:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الطَّاطَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ قَالَ صَلَّيْتُ فَوْقَ أَبِي قُبَيْسٍ الْعَصْرَ- فَهَلْ يُجْزِي ذَلِكَ وَ الْكَعْبَةُ تَحْتِي- قَالَ نَعَمْ إِنَّهَا قِبْلَةٌ مِنْ مَوْضِعِهَا إِلَى السَّمَاءِ[7] .

طاطری اسمش علی بن حسن است که شیخ نجاشی او را توثیق کرده است. اسناد شیخ به طاطری را سیدنا الاستاد در کتاب مستند ج11، ص414 می‌فرماید: اسناد شیخ به طاطری صحیح نیست برای این که در اسناد شیخ، علی بن محمد زبیری قرشی آمده است و آن فرد توثیق ندارد. هر چند صاحب حدائق این سند را موثق اعلام کرده است، سرّ آن توجه به اکثریت افراد سند است.

تحقیق این است که این زبیری قرشی مدح خاصی دارد و مدحش هم تا به آن جا است که شائبه‌ی توثیق دارد. در صورتی که مدح در این حد باشد و شیخ هم به آن اعتماد کرده و به او اسناد داده است، حد اقل روایت حسنه می‌شود؛ لذا موثق گفتن صاحب حدائق، بدون وجه نباشد.

علاوه بر این که خود شیخ طوسی در کتاب خلاف، ج1، ص295 مطلبی دارد که مؤید آن به حساب می‌آید.

دلالت روایت: روی کوه ابو قبیس نماز عصر را خواندم و از کعبه بالا تر بودم، آیا نمازم درست است؟ فرمود بله

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ (خَالِدِ بْنِ أَبِي إِسْمَاعِيلَ) قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع الرَّجُلُ يُصَلِّي عَلَى أَبِي قُبَيْسٍ- مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ فَقَالَ لَا بَأْسَ[8] .

سند این روایت صحیح است و دلالت دارد بر این که قبله از عمق زمین تا دل آسمان است.