درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الأوقات /جایز نبودن نماز قبل از داخل شدن وقت

یادآوری منهج درسی:

منهج بحث ما از این قرار است که اقوال قدما و فقهای بزرگ و محققین را در حدی که قابل ارائه و فراگیری باشد، ارائه می‌دهیم؛ برای این که اگر کسی بخواهد به گردنه‌ی اجتهاد برسد، باید با اقوال فقهای از قدما آشنا باشد و اگر نه به جایی نمی رسد. لذا در هر بحثی، به طور خاص رأی شیخان (شیخ مفید و شیخ طوسی) مورد توجه قرار می گیرد. شیخ نفسی نمی‌کشد مگر این که برگرفته از ولایتش است. فاضلان که عبارتند از محقق حلی و علامه حلی رأی آن دو هم مد نظر قرار می‌گیرد و از متأخرین آراء فقیه همدانی، سیدنا الاستاد و ... مورد توجه قرار می‌گیرد.

برای رسیدن به اجتهاد یک بحث، توجهی در کار است، پراکنده کاری آدم را به جایی نمی‌رساند. باید آنهایی که علم اند و مورد اعتبار کل فقهایند؛ مثل فاضلان، شهیدان، شیخان، آراء شان استقصا شود.

فصل 4 في أحكام الأوقات‌

مسألة لا يجوز الصلاة قبل دخول الوقت‌

فلو صلى بطلت و إن كان جزء منها قبل الوقت و يجب العلم بدخوله حين الشروع فيها و لا يكفي الظن لغير ذوي الأعذار نعم‌ يجوز الاعتماد على شهادة العدلين على الأقوى و كذا على أذان العارف العدل و أما كفاية شهادة العدل الواحد فمحل إشكال و إذا صلى مع عدم اليقين بدخوله و لا شهادة العدلين أو أذان العدل بطلت إلا إذا تبين بعد ذلك كونها بتمامها في الوقت مع فرض حصول قصد القربة منه.[1]

در باره‌ی اصل مسأله که نماز قبل از دخول وقت جایز نیست، شیخ مفید در کتاب مقنعه، ص94 می‌فرماید: جایز نیست نماز قبل از دخول وقت به قول مطلق که تبصره و استثناء ندارد.

شیخ طوسی در کتاب مبسوط، ج1، ص118 نیز همین مطلب را می‌فرماید.

محقق حلی در کتاب معتبر، می‌فرماید: جایز نیست نماز قبل از دخول وقت « و هو إجماع أهل العلم.[2] » این اجماع از حد فقهاء بالاتر است.

علامه حلی در کتاب تذکرة، می‌فرماید: نماز قبل از دخول وقت جایز نیست « عند علمائنا أجمع.[3] » اجماع علماء بر این است که نماز قبل از وقت مجزی نیست.

در این رابطه سیدنا الاستاد، در کتاب شرح عروة یا مستند عروة، ج11، ص368 بحث را که عنوان می‌کند می‌فرماید: بدون اشکال و خلافی نماز قبل از دخول وقت جایز نیست و این مطلب مقتضای حکمت توقیت است. توقیتی که برای نماز موقته اعلام شده، مقتضای آن این است که نماز باید در خود وقت باشد و اگر نه خلف خواهد بود که وقت اعلام شده و رعایت نشود و به تعبیر دیگر نقض غرض می‌شود.

سیدنا دو نکته‌ی دیگری را اضافه می‌نماید: یکی این است که مقتضای حدیث لا تعاد همین است که اگر نماز و صلاة موقته در خارج وقت باشد، مجزی نخواهد بود. در قاعده لا تعاد که پنج مورد گفته شده، یکی از آن موارد وقت است. علاوه بر آن، نصوص متعدد و زیادی است؛ از جمله وسائل، باب 13 از ابواب مواقیت، ح7 موثقه ابو بصیر و حدیث شماره 3 صحیحه عمر بن یزید که به این مضمون آمده «نماز جز در وقت نیست» و نصوص می‌توانند در حد استفاضه باشند. بر اساس مسلک تحقیق، خبر مستفیض، خبر واحد نیست. کثرت طرق در حد مفید اطمینان است و خبر واحد به طور معمول مفید اطمینان نیست. اطمینان را هم در اصول بحث کردیم که علم عقلائی و علم تعبدّی است. بنابراین؛ در باره‌ی این مطلب روایات در حد استفاضه وجود دارد.

دو نکته قابل بحث:

یکی این که صاحب حدائق در کتاب الحدائق الناضرة، ج6، ص295 می‌فرماید: این مسأله (عدم صحت و عدم اجزاء صلاة در خارج وقت) یک استثناء دارد و آن این است که اگر مکلف به گمان این که وقت داخل شده، نماز را بخواند و بعد روشن شود که وقت داخل نبوده و یک جزئی از آن داخل وقت خوانده شده است، مجزی است. ایشان که این فرمایش را دارد برای اثبات آن به دو تا دلیل استناد کرده: یکی روایت اسماعیل بن رباح از امام صادق (ع) که نقل شده اگر کسی وقت را رؤیت کرده باشد و نماز را اقامه کند؛ بعد معلوم شود که تمام نماز در وقت نبوده و یک جزء آن در وقت واقع شده، این نماز مجزی است. دلیل دوم رأی شیخان است که قول آن دو بسان دلیل مورد اعتماد می‌باشد. مؤید آن هم این است که بر اساس نص و اجماع؛ بلکه نصوص مستفیضه، بر اذان مؤذن اعتماد می‌شود که خود اعتماد به ظن است.

شیخ طوسی در کتاب مبسوط، ج1، ص115 می‌فرماید: اگر کسی به ظن بر دخول وقت بر اساس اماره‌ی ظنیه وارد نماز شود و بعد کشف شود که تمام نماز در داخل وقت نبوده ولی قسمتی از آن در داخل وقت قرار گرفته، مجزی است.

شیخ مفید هم در مقنعه، ص94 می‌فرماید: اگر کسی نماز را بر اساس ظن به دخول وقت شروع کند و در نهایت بفهمد که بخشی از نماز در وقت واقع شده نه تمام آن، این نماز مجزی است.

محقق حلی در معتبر، ج2، ص62 می‌فرماید: نماز قبل از وقت قطعا درست نیست و اگر ظن به وقت باشد و نماز در نهایت، قسمتی از آن در داخل وقت قرار گیرد، مجزی است. «و بهذا قال الشيخ (ره)[4] ». بعد می‌فرماید: روایت اسماعیل بن رباح مؤید آن می‌باشد.

علامه حلی در کتاب تذکره، ج2، ص380 و 381 مسأله را شرح می‌دهد و می فرماید: علم برای احراز وقت لازم است و اکتفای به ظن درست نیست؛ مگر در صورتی که علم ممکن نباشد. اگر کشف خلاف شد و قسمتی از نماز در وقت واقع شود، مجزی است. فرمایشی که سید و ابن جنید دارد که این نماز مأموربه و مجزی نیست و امر به نمازی تعلق گرفته که در داخل وقت است، جواب می‌دهد این نمازی که قسمتش در وقت واقع شده، مأمور به است.