درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الأوقات /مستثنیات

سالروز ولادت اما سجاد (ع) مبارک باد. امام سجاد (ع) در باره‌ی عبودیت فرمایشاتی دارد. ما در عبودیت دو طریق نظری و عملی داریم؛ طریق عملی، طریق فقهاء است. طریق دوم ریاضتی و نظری است که آقای قاضی پیشکسوت در آن می‌باشد و ما با این طریق هم موافقیم، در این طریقت اگر کسی بخواهد رشد کند باید عبودیت را در صدر جدول قرار دهد و یک تقیّداتی به وجود آورد که از لحاظ معیشتی خود را در مضیقه قرار دهد و کار به جایی برسد که اذکار یونسیه و امثال آن را سر لوحه کار خود قرار دهد، این طریقت است؛ اما منهج ما شریعت است که در قدم اول باید از وادی حیوانی بیرون بیاید و در وادی انسانیت وارد شود و آن پای بندی به واجبات و محرمات است «لَا يَنْظُرُ اللَّهُ‌ إِلَى‌ عَبْدِهِ وَ لَا يُزَكِّيهِ إِذَا تَرَكَ فَرِيضَةً مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ أَوِ ارْتَكَبَ كَبِيرَةً مِنَ الْكَبَائِرِ[1] »، در عوض انزوا و اذکار و تقیدات، بعد از انسان شدن و پای بندی به واجبات و محرمات، پای بندی به مستحبات و مکروهات داشته باشد. مسلک ما توضیح المسائل و مفاتیح الجنان و صحیفه‌ی سجاد است.

اسوه‌ی این کمال امام سجاد (ع) است که نماز شبش در اسارت و خرابه‌ی شام هم ترک نشد. امام سجاد (ع) اسوه‌ی عبودیت و سلوک الی الله است و تا ابد برای هر کسی که در راه عبودیت قدم بگذارد، امام سجاد (ع) برای او امامت دارد.

نهمین مورد از مستثنیات:

در باره‌ی تأخیر نماز فریضه از اول وقت آن بحث می‌کردیم و رسیدیم به نهمین مورد از مستثنیات.

التاسع المربية للصبي تؤخر الظهرين لتجعلهما مع العشائين بغسل واحد لثوبها.[2]

مربی که لباسش آلوده به بول صبی است نماز ظهرین را به تأخیر اندازد تا یک نوبت غسل ثوب را انجام دهد که بتواند با آن نماز عشائین را هم بخواند.

دلیل در این زمینه اطلاق دارد؛ ولی احوط این است که تطهیر کند اگر به عسر و حرج منجر نشود و عمل توصلی است و در توصلیات احراز ملاک ممکن است و ملاک همان عسر است در جهت طهارت و اگر عسری نباشد و بتواند یک بار غسل ثوب انجام دهد و با آن نماز ظهرین و عشائین را بخواند، درست و صحیح است و اشکالی در کار نیست.

العاشر المستحاضة الكبرى تؤخر الظهر و المغرب إلى آخر وقت فضيلتهما لتجمع بين الأولى و العصر و بين الثانية و العشاء بغسل واحد.[3]

مستحاضه کثیره که غسل دارد و در کتاب وسائل، باب 1 از ابواب مستحاضه، روایات مربوطه آمده است.

محقق حلی در کتاب شرایع، ج1، ص64 موارد استثناء را نقل می‌کند که یکی مستحاضه کثیره است و دیگری رفتن از عرفات به مشعر، سومی در باره‌ی نافله‌ی ظهرین و چهارمی تأخیر مغرب

شیخ در کتاب مبسوط ج1، ص118 چند مورد را عذر اعلام می‌کند مثل سفر، ضرر مالی و مرض.

صاحب جواهر در کتاب جواهر الکلام، ج7، ص313 می‌فرماید: این مواردی که گفته شده است به لحاظ مثال است یا آنچه که در نص آمده است؛ ولی ملاک هر جایی است که عذری وجود داشته باشد.

ایشان تقریبا همین چهارده مورد را اشاره کرده: اقبال، ضرورت، دفع اخبثین و ... بعد قاعده به دست می‌دهد که «كل من تعذر عليه كمال الصلاة ويرجو حصوله يستحب له التأخير[4] » هر کسی که بر او عذری هست و مانعی از اتیان نماز به نحو کامل وجود دارد و امید دارد که با صبر آن را انجام دهد، مستحب است که با تأخیر انجام دهد.

این قاعده از یک سو با قاعده قبلی تطبیق می‌کند.

فقیه همدانی در کتاب مصباح الفقیه، ج9، ص441 -443 می‌فرماید: موارد مستحب زیاد است.

محدث بحرانی در کتاب حدائق، ج6، ص326، بیست مورد از موارد عذر و موجبات تأخیر را نقل می‌کند و می‌فرماید: این مواردی که نقل شده است بر اساس رجحان است. در ص443 می‌فرماید: مرجع این موارد ترجیح است.

کل این قطعات بر اساس تخییر وقت است برای نماز، هر کجا کمالی بود، رجحان دارد و هر کجا عذری بود مرجوح است، بر اساس قاعده ترجیح و مرجوح، این عمل جریان و سریان دارد.

الحادي عشر العشاء تؤخر إلى وقت فضيلتها و هو بعد ذهاب الشفق بل الأولى تأخير العصر إلى المثل و إن كان ابتداء وقت فضيلتها من الزوال.[5]

یازدهمین مورد عشاء است تا وقتی که فضیلتش برسد؛ چون گفتیم در اول مغرب وقت عشاء و مغرب فرا می‌رسد و فرقش در این است که وقت عشاء بعد از انجام سه رکعت مغرب فرار می‌رسد و اما وقت فضلیت عشاء بعد از ذهاب شفق است که نصوص آن را خواندیم از جمله در باب 23، حدیث 1 بود:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع مَتَى تَجِبُ الْعَتَمَةُ- قَالَ إِذَا غَابَ الشَّفَقُ وَ الشَّفَقُ الْحُمْرَةُ.[6]