درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الأوقات /وقت نافله عشاء و صبح

وقت نافله عشاء:

سید طباطبائی یزدی در مسأله شماره پنج می‌فرماید: وقت نافلة العشاء و هي الوتيرة يمتد بامتداد وقتها‌ و الأولى كونها عقيبها من غير فصل معتد به و إذا أراد فعل بعض الصلوات الموظفة في بعض الليالي بعد العشاء جعل الوتيرة خاتمتها‌.[1]

وقت نافله عشاء (وتیره) تا وقت خود عشاء ادامه دارد؛ چون بعد از عشاء است و اولی این است که بدون فاصله معتدّبه انجام شود.

اقوال فقهاء:

شیخ طائفه، در کتاب مبسوط، می‌فرماید: «و وقت الوتيرة بعد الفراغ من فريضة العشاء الآخرة.[2] »

محقق حلی در کتاب شرایع، می‌فرماید: «وركعتان من جلوس بعد العشاء. ويمتد وقتهما بامتداد وقت الفريضة.[3] »

محقق حلی در کتاب معتبر، می‌فرماید: «و ركعتا الوتيرة تمتد بامتداد العشاء، و عليه علماؤنا.[4] »

پس دلیل اول توافق علماء است و دلیل دوم این است که می‌فرماید: نافله عشاء بعد از عشاء است و وقتش تنظیم شده است به وقت عشاء.

علامه حلی در کتاب منتهی ج1، ص201 می‌فرماید: وقت وتیره همین است به اتفاق فقهاء.

فاضل هندی در کتاب کشف اللثام، ج3، ص57 بعد از اشاره به اتفاق فقهاء، یک دلیلی به عنوان اصل ارائه می‌کند: «لأصل بقاء الوقت.[5] » هر وقت نماز عشاء را بخوانیم و شک کنیم که وقت وتیره باقی است یا نه؟ اصل جاری می‌شود. علاوه بر اصل، عمومات استحباب وتیره بعد از عشاء است که معارضی هم وجود ندارد.

نصی که در این رابطه بتوانیم به عنوان مستند حکم اعلام کنیم، باب 13 از ابواب اعداد فرائض، حدیث شماره 9 و 12:

وَ رَكْعَتَانِ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ.[6]

وَ رَكْعَتَا الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ.[7]

سند این روایت صحیحه است.

وقت نافله صبح:

6 مسألة وقت نافلة الصبح بين الفجر الأول و طلوع الحمرة المشرقية‌ و يجوز دسها في صلاة الليل قبل الفجر و لو عند النصف بل و لو قبله إذا قدم صلاة الليل‌ عليه إلا أن الأفضل إعادتها في وقتها‌.[8]

شیخ طوسی در کتاب مبسوط، می‌فرماید: «و وقت ركعتي الفجر عند الفراغ من صلاة الليل بعد أن يكون الفجر الأول قد طلع إلى طلوع الحمرة من ناحية المشرق.[9] » وقت نافله صبح بعد از نماز شب است بعد از طلوع فجر اول تا طلوح حمره‌ی مشرقیه.

محقق حلی در کتاب شرایع، می‌فرماید: «ووقت ركعتي الفجر، بعد طلوع الفجر الأول ويجوز أن يصليهما قبل ذلك. والأفضل إعادتهما بعده ويمتد وقتهما حتى تطلع الحمرة.[10] »

محقق حلی در کتاب معتبر، می‌فرماید: «و ركعتا الفجر بعد الفراغ من الوتر، و تأخيرها حتى يطلع الفجر الأول أفضل، و يمتد حتى تطلع الحمرة، أما أنهما بعد الوتر فهو مذهب أهل العلم.[11] »

در این رابطه، دو طائفه از روایات وجود دارد که طائفه‌ی اول دلالت دارد بر این که باید قبل از فجر اول باشد و طائفه‌ی دیگر دلالت می‌کند بر این که بعد از فجر هم درست است:

روایات طائفه‌ی اول، وسائل، باب 50 از ابواب مواقیت، ح3:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَكْعَتَيِ الْفَجْرِ قَبْلَ الْفَجْرِ أَوْ بَعْدَ الْفَجْرِ- فَقَالَ قَبْلَ الْفَجْرِ إِنَّهُمَا مِنْ صَلَاةِ اللَّيْلِ- ثَلَاثَ عَشْرَةَ رَكْعَةً صَلَاةُ اللَّيْلِ- أَ تُرِيدُ أَنْ تُقَايِسَ لَوْ كَانَ عَلَيْكَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ أَ كُنْتَ تَطَوَّعُ إِذَا دَخَلَ عَلَيْكَ وَقْتُ الْفَرِيضَةِ- فَابْدَأْ بِالْفَرِيضَةِ.[12]

روایت شماره هفت:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع الرَّكْعَتَانِ اللَّتَانِ قَبْلَ الْغَدَاةِ- أَيْنَ مَوْضِعُهُمَا فَقَالَ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ- فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الْغَدَاةِ.[13]

سند هر دو روایت صحیح است و محقق حلی می‌فرماید: این طائفه دلالت دارد بر این که وقت نافله صبح قبل از طلوع فجر است.

روایات طائفه‌ی دوم، باب 51، حدیث 5 و 6:

وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع صَلِّهِمَا بَعْدَ مَا يَطْلُعُ الْفَجْرُ.[14]

سند این روایت صحیح است.

وَ عَنْهُ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ الْبَزَّازِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع صَلِّهِمَا بَعْدَ الْفَجْرِ وَ اقْرَأْ فِيهِمَا- فِي الْأُولَى قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ- وَ فِي الثَّانِيَةِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ.[15]

سند این روایت هم صحیح می‌باشد.

در جمع بین این دو طائفه از روایات، محقق حلی می‌فرماید: این دو طائفه از روایات تعارض می‌کنند و طائفه‌ی اول حمل بر جواز می‌شود که نافله صبح قبل از طلوع فجر جایز است و طائفه‌ی دوم حمل بر استحباب می‌شود.

شهید در کتاب ذکری، ص216 می‌فرماید: ظاهر این است که قبل از فجر نافله جایز است؛ ولی افضل این است که بین الفجرین باشد.

سیدنا الاستاد در کتاب مستند عروه، ج11، ص256 می‌فرماید: اگر نافله صبح قبل از فجر باشد، در حد قابل توجهی فجر صدق نمی‌کند و اگر قبل از طلوع فجر به اندازه‌ی کم باشد صدق می‌کند. صحیحه زراره تصریح دارد بر این که قبل از طلوع فجر وقت فافله صبح فرا می‌رسد؛ امّا دو صحیحه‌ی که در مقابل آن است، ظهور دارد در این که نماز بعد از فجر هم وقتش باقی است. قاعده تقدم نص بر ظاهر است. در صحیحه زراره آمده بود قبل طلوع الفجر و این نص است و شرح داده است. این روایت مقدم می‌شود بر ظاهری که در صحیحه عبد الرحمن بن حجاج آمده بود که ظهور در این داشت که وقتش بعد از طلوع فجر است و نتیجه‌ی جمع بین نص و ظاهر این می‌شود که بگوییم وقت نافله صبح قبل از فجر است و دو صحیحه‌ی دیگر دلالت دارند بر این که بعد از فجر هم جایز است. این جواز رنگ بیشتری دارد. چون مسلک ایشان این است که شب را تا طلوع شمس می‌داند و اول روز را طلوع شمس می‌داند نه طلوع فجر؛ لذا بر اساس مسلک ایشان طلوع فجر هنوز جزء شب است و نافله صبح در شب انجام شده است.

در متن عروه وقت اول بعد از طلوع فجر است و قبل از طلوع فجر جایز می‌باشد.

احوط این است که نافله صبح تابع خود نماز صبح است و در وقت هم باید تابع باشد. قدر متیقن در عبادت رجوع به قدر متعین می‌کند. حکمت توقیت و لازمه‌ی تبعیت، و آنچه از نصوص هر دو طائفه استفاده می‌شود این است که نافله صبح بعد از فجر جا دارد و باید بعد از آن باشد.