درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الأوقات /مسائل فرعی

مسأله شماره 8

سید طباطبائی یزدی می‌فرماید:

قد عرفت أن للعشاء وقت فضيلة‌ و هو من ذهاب الشفق إلى ثلث الليل و وقتا إجزاء من الطرفين و ذكروا أن العصر أيضا‌ كذلك فله وقت فضيلة و هو من المثل إلى المثلين و وقتا إجزاء من الطرفين لكن عرفت نفي البعد في كون ابتداء وقت فضيلته هو الزوال نعم الأحوط في إدراك الفضيلة الصبر إلى المثل‌.[1]

در بحث مواقیت معلوم شد که وقت فضیلت نماز عشاء ذهاب شفق (حمره مغربیه) تا ثلث شب است و دو وقت اجزاء از دو طرف ثلث شب و ذهاب حمره است که بعد از ثلث و قبل از ذهاب می‌باشد.

در مورد نماز عصر هم دو وقت اجزاء وجود دارد که قبل از مثل و بعد از مثلین می‌باشد.

احوط در اینجا به معنای جمع بین دو احتمال می‌باشد.

در مسأله بعدی سید طباطبائی یزدی می‌فرماید:

9 مسألة يستحب التعجيل في الصلاة في وقت الفضيلة‌ و في وقت الإجزاء بل كلما هو أقرب إلى الأول يكون أفضل إلا إذا كان هناك معارض كانتظار الجماعة أو نحوه‌.[2]

این تعجیل مطلب درستی است. شیخ در کتاب خلاف، می‌فرماید: خداوند متعال می‌فرماید: ﴿أَقِمِ اَلصَّلاٰةَ لِدُلُوكِ اَلشَّمْسِ إِلىٰ غَسَقِ اَللَّيْلِ وَ قُرْآنَ اَلْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ اَلْفَجْرِ كٰانَ مَشْهُوداً﴾ [3] امر در این آیه در نزد ما مقتضی وجوب و فوریت می‌باشد (و الأمر يقتضي الوجوب عندنا و الفور أيضا[4] ) این بیان شیخ اشعار به وجوب دارد. آنگاه می‌فرماید: در آیه ﴿ٰحافِظُوا عَلَى اَلصَّلَوٰاتِ وَ اَلصَّلاٰةِ اَلْوُسْطىٰ وَ قُومُوا لِلّٰهِ قٰانِتِينَ﴾[5] مقتضای حافظوا، این است که نماز را در اول وقت انجام دهید.

نصوص:

باب 3 از ابواب مواقیت، احادیث 10 – 12:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع اعْلَمْ أَنَّ أَوَّلَ الْوَقْتِ أَبَداً أَفْضَلُ- فَعَجِّلِ الْخَيْرَ مَا اسْتَطَعْتَ- وَ أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ مَا دَاوَمَ عَلَيْهِ الْعَبْدُ وَ إِنْ قَلَّ.[6]

این روایت از نظر سندی صحیح می‌باشد.

وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ أَوِ ابْنِ وَهْبٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ‌ ع لِكُلِّ صَلَاةٍ وَقْتَانِ وَ أَوَّلُ الْوَقْتِ أَفْضَلُهُمَا.[7]

سند این روایت هم صحیح است.

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع أَصْلَحَكَ اللَّهُ وَقْتُ كُلِّ صَلَاةٍ- أَوَّلُ الْوَقْتِ أَفْضَلُ أَوْ وَسَطُهُ أَوْ آخِرُهُ قَالَ أَوَّلُهُ- إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ- يُحِبُّ مِنَ الْخَيْرِ مَا يُعَجَّلُ.[8]

سند این روایت هم صحیح است و طبق مسلک ما از آن سندهایی است که آدم از خواندن آن لذّت می‌برد.

در ادامه سید طباطبائی یزدی می‌فرماید:

«إلا إذا كان هناك معارض كانتظار الجماعة أو نحوه‌.[9] »

رمز تأخیر در صورت جماعت، تقدم جماعت بر فرادا است که خود یک حکم معروف در شرع می‌باشد. برای نماز جماعت، فضیلت زیادی گفته شده است، به طوری که در برخی از در نصوص آمده: اگر تعداد افراد در نماز جماعت به ده نفر برسد، ثواب آن قابل شمارش نیست. مستند اصلی این مطلب روایت ذیل است:

باب 9 از ابواب نماز جماعت، حدیث شماره 1:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع أَيُّهُمَا أَفْضَلُ- يُصَلِّي الرَّجُلُ لِنَفْسِهِ فِي أَوَّلِ الْوَقْتِ- أَوْ يُؤَخِّرُ قَلِيلًا وَ يُصَلِّي بِأَهْلِ مَسْجِدِهِ- إِذَا كَانَ إِمَامَهُمْ قَالَ- يُؤَخِّرُ وَ يُصَلِّي بِأَهْلِ مَسْجِدِهِ إِذَا كَانَ [هُوَ] الْإِمَامَ.[10]

اسناد شیخ صدوق صحتش اعلام نشده است. سیدنا الاستاد در کتاب مستند عروه، ج1، ص229 می‌فرماید: اسناد شیخ صدوق ضعیف است، پس روایت از لحاظ اعتبار کامل نیست. بعد می‌فرماید باید مراجعه کنیم به مقتضای قاعده، مقتضای قاعده تفصیل است و باید بین وقت اجزاء و وقت فضیلت تفصیل قائل شویم که اگر در وقت اجزاء باشد و نماز هم به جماعت برگذار شود، مصلی می‌تواند صبر کند؛ امّا اگر وقت فضیلت است و ممکن است جماعت بعد از فوت وقت فضیلت برگذار شود، در این صورت صبر معنا ندارد؛ برای این که وقت فضیلت ترجیح دارد بر نماز جماعت؛ چون وقت فضیلت وقت اصلی نماز است و ترجیح را باید برای آن در نظر گرفت.

سید طباطبائی یزدی در مسأله‌ی بعدی می‌فرماید:

10 مسألة يستحب الغلس بصلاة الصبح‌ أي الإتيان بها قبل الأسفار في حال الظلمة‌.[11]

شیخ طوسی در کتاب خلاف، می‌فرماید:

« فأما صلاة الصبح فان التغليس فيها أفضل عندنا[12] » گویا این عبارت شیخ اشعار به اجماع دارد.

امّا روایات مربوطه به شرح ذیل می‌باشد:

باب 28 از ابواب مواقیت، ح1:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَخْبِرْنِي عَنْ أَفْضَلِ الْمَوَاقِيتِ- فِي صَلَاةِ الْفَجْرِ قَالَ مَعَ طُلُوعِ الْفَجْرِ- إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كٰانَ مَشْهُوداً - يَعْنِي صَلَاةَ الْفَجْرِ تَشْهَدُهُ مَلَائِكَةُ اللَّيْلِ وَ مَلَائِكَةُ النَّهَارِ- فَإِذَا صَلَّى الْعَبْدُ صَلَاةَ الصُّبْحِ مَعَ طُلُوعِ الْفَجْرِ- أُثْبِتَ لَهُ مَرَّتَيْنِ تُثْبِتُهُ مَلَائِكَةُ اللَّيْلِ وَ مَلَائِكَةُ النَّهَارِ.[13]

سیدنا الاستاد می‌فرماید این معتبره‌ی اسحاق بن عمار که هم اشاره‌ی به آیه‌ی قرآن دارد و هم مطلب را در باره‌ی نماز صبح اعلام میکند، می‌تواند مستند کافی برای مدعا باشد. در این روایت لفظ غلس نیامده ولی مطلوب را به طور واضح بیان کرده است.

حدیث شماره 3 همین باب مسأله را به صورت واضح بیان کرده است:

وَ فِي الْمَجَالِسِ وَ الْأَخْبَارِ بِإِسْنَادِهِ الْآتِي عَنْ رُزَيْقٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ كَانَ يُصَلِّي الْغَدَاةَ بِغَلَسٍ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ الصَّادِقِ- أَوَّلَ مَا يَبْدُو قَبْلَ أَنْ يَسْتَعْرِضَ.[14]