درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الأوقات /فروعات مترتب بر قاعده «من ادرک»

مسأله شماره 4:

إذا بقي مقدار خمس ركعات إلى الغروب قدم الظهر‌ و إذا بقي أربع ركعات أو أقل قدم العصر و في السفر إذا بقي ثلاث ركعات قدم الظهر و إذا بقي ركعتان قدم العصر و إذا بقي إلى نصف الليل خمس ركعات قدم المغرب و إذا بقي أربع أو أقل قدم العشاء و في السفر إذا بقي أربع ركعات قدم المغرب و إذا بقي أقل قدم العشاء و يجب المبادرة إلى المغرب بعد تقديم العشاء إذا بقي بعدها ركعة أو ‌أزيد و الظاهر أنها حينئذ أداء و إن كان الأحوط عدم نية الأداء و القضاء‌.[1]

این فروعات مترتب است بر قاعده من ادرک که در ابتدا آن را باید از لحاظ اعتبار و مدلول توضیح دهیم:

منظور از این قاعده این است که اگر انسان در وقت تنگی قرار گیرد که تمام رکعات نماز در آن وقت نمی‌گنجد؛ ولی برای یک رکعت آن نماز وقت وجود دارد، در این صورت نماز خوانده شود و این نماز، نماز ادا به حساب می‌آید؛ مثلا اگر کسی در نماز صبح تا طلوع شمس به اندازه یک رکعت وقت داشته باشد، باید آن را بخواند نماز ادایی است به دلیل «من ادرک رکعة فقد ادرک الصلاة.»

باید توجه کرد که مثل بعضی از افراد، نماز را از وقت فضیلت عمدا تأخیر می‌اندازد، نباید چنین کرد و عمدا تأخیر جایز نیست و اگر نه تعیین وقت لغو در می‌آید. مقتضای تعیین وقت، مقتضای اهتمام و مقتضای قاعده عبودیت و مولویت این است که انسان مختار نماز را در اول وقت و در وقت فضیلت انجام دهد و در حال اختیار تأخیر از سوی شرع و نصوص جایز نیست؛ اگر وقت در تنگنا قرار گرفت؛ مثلا کسی خواب مانده یا غفلت کرده و به اندازه یک رکعت وقت باقی مانده باید نماز را بخواند و نماز ادایی است.

مدرک این قاعده این است که علما از قدما تا متأخرین برای این مدرک اعتبار قائل اند؛ از باب مثال شیخ در کتاب خلاف می‌فرماید: «إذا أدرك قبل غروب الشمس مقدار ما يصلي ركعة، أنه يلزمه العصر، و كذلك إذا أدرك قبل طلوع الفجر الثاني مقدار ركعة أنه يلزمه العشاء الآخرة، و قبل طلوع الشمس بركعة يلزمه الصبح، لما روي عن النبي (صلى الله عليه و آله) أنه قال: من أدرك ركعة من الصبح قبل أن تطلع الشمس فقد أدرك الصبح، و من أدرك ركعة من العصر قبل أن تغرب الشمس فقد أدرك العصر[2] » کسی که کمتر از یک رکعت وقت داشته باشد، در آن وقت نماز بر او واجب نیست و وارد وادی قضا می‌شود که مطلب دیگری است.

اگر کسی قبل از غروب شمس برای پنج رکعت نماز وقت داشته باشد، هر دو نماز بر او واجب است؛ هم نماز ظهر و هم نماز عصر که ظهر را کامل بخواند و برای عصر که یک رکعت وقت باقی مانده کفایت می‌کند، بدون هیچ اختلافی.

اگر گفته شود که این پنج رکعت، منافات با وقت اختصاصی دارد؟

جواب این است که این وقت برای پنج رکعت است که چهار رکعت را به ظهر اختصاص می دهید و یک رکعت را برای عصر قرار می‌دهید و نماز عصر را می‌خوانید که بر اساس قاعده من ادرک، صحیح است. وقت مختص جایی است که فقط به اندازه چهار رکعت وقت باقی مانده باشد.

پس مسأله از لحاظ اجماع مسأله بیان شد که در کتاب خلاف فرمود خلافی در آن نیست.

باز شیخ طوسی در کتاب مبسوط ج1، ص12 می‌فرماید: اگر وقت برای پنج رکعت کفایت کند، باید دو نماز خوانده شود و اگر چهار رکعت را کفایت کند، باید نماز عصر خوانده شود و در این صورت دلیلی بر وجوب ظهر نداریم.

پس از لحاظ اقوال شیخ فرمود بلا خلاف.

نصوص:

کتاب وسائل، باب سی از ابواب مواقیت، حدیث 5:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: فَإِنْ صَلَّى رَكْعَةً مِنَ الْغَدَاةِ ثُمَّ طَلَعَتِ الشَّمْسُ- فَلْيُتِمَّ وَ قَدْ جَازَتْ صَلَاتُهُ.[3]

این روایت موثقه است.

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى جَمِيعاً عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِيفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع مَنْ أَدْرَكَ مِنَ الْغَدَاةِ رَكْعَةً قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ- فَقَدْ أَدْرَكَ الْغَدَاةَ تَامَّةً.[4]

سند این روایت دارای اعتبار است.

اشکال: این دلیل اخص از مدعا است و در مورد نماز صبح است. دلیل اگر اعم باشد می‌تواند اعتبار اعلام کند؛ چون که صد آمد نود هم پیش ماست و اگر اخص بود، کاملا از اعتبار ساقط نیست و مؤید است.

جواب:

اولا مورد مخصص نیست «العبرة بعموم الوارد لا بخصوص المورد.[5] » این جواب در اینجا به درد کار ما نمی‌خورد؛ چون عموم وارد نداریم.

ثانیا در این مورد گفته می‌شود که نماز صبح خصوصیت ندارد و در صورتی که خصوصیت احراز نشود، عمومیت مناط ملاک قرار می‌گیرد و آن مناط درک یک رکعت در داخل وقت است که در نماز صبح و غیر صبح وجود دارد.

اگر بگویید احتمال خصوصیت وجود دارد، باید گفت احتمال باید عقلائی باشد و به احتمال ضعیف و به احتمال عقلی، ترتیب اثر داده نمی‌شود.

ثالثا فهم فقهاء؛ یعنی اهل خبر همانند شیخ و اتباع آن، از این مستند عمومیت است و فهم آنان به عنوان اهل خبره اعتبار دارد.

علاوه بر این که حدیثی داریم که در آن «من ادرک رکعة» آمده است.

روایت سوم موثقه عمار ساباطی است که این روایت هم در باره‌ی نماز صبح است.

روایت چهارم: مُحَمَّدُ بْنُ مَكِّيٍّ الشَّهِيدُ فِي الذِّكْرَى قَالَ رُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ ص أَنَّهُ قَالَ: مَنْ أَدْرَكَ رَكْعَةً مِنَ الصَّلَاةِ فَقَدْ أَدْرَكَ الصَّلَاةَ.[6]

این روایت مدلولش کاملا مطابق قاعده است تا به آنجا که گفته می‌شود قاعده، قاعده منصوصه است؛ اما سند مرسل است ولی مرسلی است که مشهور می‌باشد.

در باره‌ی مرسل مشهور به این نکته‌ی رجالی توجه لازم است که گفته می‌شود شهرت عملی جبران ضعف می‌کند، شرطش این است که روایت سند داشته باشد ولی سند ضعیف باشد که شهرت آن سند ضعیف را جبران می‌کند؛ امّا اگر روایت مرسل باشد و سند نداشته باشد، سالبه منتفی به انتفاء موضوع است و جبران عملی موضوع می‌خواهد و آن سند است.

این حدیث را که شهید نقل کرده و اعتبار دارد، ما آن را وصل می کنیم به فهم فقهاء و شهید که آن را نقل کرده است، مؤید دیگر می‌شود.

علاوه بر این که شیخ در کتاب خلاف فرموده «و كذلك روي عن أئمتنا (عليهم السلام)[7] » این فرمایش شیخ اعتبارش از وسائل بالاتر است.

علاوه بر این که در باره‌ی اعتبار قاعده من ادرک در بین فقهاء نه تنها اجماع؛ بلکه تسالم وجود دارد و مسأله از حدّ اجماع هم بالاتر می‌رود و در حد تسالم می‌رسد و برای ما این تسالم به علاوه‌ی این نصوص، کفایت می‌کند برای اعتبار قاعده من ادرک.

و إذا بقي أقل قدم العشاء و يجب المبادرة إلى المغرب بعد تقديم العشاء إذا بقي بعدها ركعة أو ‌أزيد و الظاهر أنها حينئذ أداء و إن كان الأحوط عدم نية الأداء و القضاء‌.[8]

فرض این مسأله این است که شخص در سفر بوده و وقت کمتر از چهار رکعت باقی مانده است؛ مثلا به اندازه سه رکعت وقت باقی مانده باشد، باید نماز مغرب را بعد از مقدم داشتن عشاء بخواند و فقط ترتیب بهم خورده است و اصل وجوب نماز مغرب باقی است.