درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الأوقات /وقت فضیلت نماز مغرب و عشاء

وقت فضیلت عشائین:

سید طباطبائی یزدی اوقات فضیلت نمازهای یومیه را بیان فرمودند. در باره‌ی فضیلت ظهرین بحث کامل شد. یک جمع بندی مختصری داشته باشیم و بعد بپردازیم به وقت فضلیت عشائین.

در باره‌ی وقت فضیلت ظهرین گفتیم که نصوص متعدد و مختلف است، اختلاف هم در حدّی است که بعضی از فقهاء فرموده اند جمع بین این نصوص از اشکل مشکلات است. در باره‌ی نصوصی که در آن تعابیر قدمان، ذراع، قامتان و مثل، آمده چند وجه جمع گفته شده، یکی همان بود که شیخ طوسی در کتاب خلاف بیان نموده و در جلسه‌ی قبل گفته شد که این اختلاف در اوقات در حقیقت اوقات نوافل است و کم و زیادی آن تقدیرات هم تناسب دارد با کم و زیاد کردن نوافل از حیث کمیت و از حیث کیفیت. سیدنا الاستاد هم این جمع را پذیرفته اند (مستند عروه، ج11، ص86).

جمع دوم را سید الحکیم بیان کرده که در بین روایات مختلفی که آمده است، یک طائفه‌ی از آن که از اعتبار بالایی برخور دار است مورد عمل قرار دهیم و آن روایتی که در وسائل باب 8 از ابواب مواقیت، ح 1، صحیحه فضلاء است که این فضلاء هر کدام از اوتاد اند و این روایت مستفیضه می‌شود و مفاد آن قدم و قدمان است. روایات دیگر که کمتر از آن است حمل بر عوارض می‌کنیم که اگر کسی کاری داشته باشد یا عجله داشته باشد می‌تواند کمتر از آن هم استفاده کند.

وجه جمع سوم این است که این تعابیر را می‌توانیم روی هم رفته جمع کنیم و معنای واحدی برای آن در نظر بگیریم که یک قدم تقریبا یک ذراع است و در باره‌ی قامت در حدیث 14 باب 8 از ابواب مواقیت حدیثی آمده که گفته قامت و قامتان همان ذراع و ذراعان است.

تحقیق این است که تمامی این تقدیرات، تقدیرات دقیق تحدیدی نیست و از خود این اختلاف معلوم است. اگر تقدیر واحدی بود، یک تقدیر بود. همین چند تا تقدیر بودن نشان می‌دهد که تقدیر دقیق و واحدی در کار نیست و تقدیر متعارف مراد است که با واقع هم تطبیق می‌کند. مؤیدات آن یکی اختلاف در تعبیرات است و دیگری این که این تقدیر یک موضوع خارجی است و سوم روایتی داریم که تأیید می‌کند که منظور تقدیر عرفی است نه تقدیر دقیق، کتاب وسائل باب 5 از ابواب مواقیت، روایت 13:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى قَالَ كَتَبَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا إِلَى أَبِي الْحَسَنِ ع- رُوِيَ عَنْ آبَائِكَ‌ الْقَدَمِ وَ الْقَدَمَيْنِ وَ الْأَرْبَعِ- وَ الْقَامَةِ وَ الْقَامَتَيْنِ وَ ظِلِّ مِثْلِكَ- وَ الذِّرَاعِ وَ الذِّرَاعَيْنِ فَكَتَبَ ع- لَا الْقَدَمِ وَ لَا الْقَدَمَيْنِ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ- فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ- وَ بَيْنَ يَدَيْهَا سُبْحَةٌ وَ هِيَ ثَمَانُ رَكَعَاتٍ- فَإِنْ شِئْتَ طَوَّلَتْ وَ إِنْ شِئْتَ قَصَّرْتَ- ثُمَّ صَلِّ الظُّهْرَ فَإِذَا فَرَغْتَ كَانَ بَيْنَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ سُبْحَةٌ- وَ هِيَ ثَمَانِي رَكَعَاتٍ إِنْ شِئْتَ طَوَّلْتَ- وَ إِنْ شِئْتَ قَصَّرْتَ ثُمَّ صَلِّ الْعَصْرَ.[1]

شما در فسحه و در سعه هستید که طولانی بخوانید یا کوتاه و این شاهدی است بر این که وقت و زوال، عرفی است و همین که عرف بگوید زوال محقق شده است کافی است و نماز هم خودش نوافل دارد و واجبات که کوتاه و طولانی شدن آن به حال مکلف بستگی دارد. سیدنا الاستاد در کتا مستند عروه، ج11، ص108 این احتمال را مطرح کرده است که ممکن است بگوییم وقت متعارف در کار است که آن هم مختلف می‌شود.

اخیرا گفته شده که وقت فضیلت ظهر از زوال تا بیست دقیقه بعد از آن است و بعد از وقت فضیلت آن، وقت فضیلت عصر می‌شود تا حدود بیست دقیقه دیگر. فقهاء با تطبیق بر حالت مصلی و نوافل این تطبیق و تحدید را در نظر گرفته اند که تحدید شرعی نیست و یک راهنمایی است.

سید طباطبائی می‌فرماید:

«و وقت فضيلة المغرب من المغرب إلى ذهاب الشفق أي الحمرة المغربية و وقت فضيلة العشاء من ذهاب الشفق إلى ثلث الليل فيكون لها وقتا إجزاء قبل ذهاب الشفق و بعد الثلث إلى النصف.»[2]

اقوال قدما:

شیخ مفید در کتاب مقنعه، ص93 می‌فرماید: اول وقت مغرب، مغیب شمس است و علامت آن انعدام حمره‌ی مشرقیه است و اول وقت عشاء مغیب شفق است و آخر وقت عشاء مضی ثلث اول شب است.

فرمایش شیخ مفید که خود از تابعین است و در وفات او گفته شده «یوم علی آل الرسول عظیم[3] »، ادله نقل نمی‌کند و احکامی را که او بیان می کند، برگردان روایات است.

شیخ طوسی در کتاب خلاف، ج1، ص261 می‌فرماید: اول مغرب، غیبوبت شمس است و آخر آن غیبوبت شفق (حمره‌ مغربیه) است. «دليلنا: إن ما اعتبرناه مجمع عليه بين الفرقة المحقة انه من الوقت» [4] و قدر متیقن این مقدار است و بیشتر از آن مورد شک و تردید می‌باشد. اول وقت عشاء طبق اظهر مغیب شفق است « الأظهر من مذهب أصحابنا، و من رواياتهم ان أول وقت العشاء الآخرة إذا غاب الشفق الذي هو الحمرة ...[5] دليلنا: ان ما اعتبرناه من ذلك لا خلاف بين الطائفة المحقة أنه من الوقت، و ليس ها هنا إجماع على أن ما قبله وقت[6] » یعنی قدر متیقن این است و کسی که بگوید وقت عشاء از ذهاب شفق بیشتر است مورد اجماع نیست یا آخر آن از ثلث بیشتر است، مجمع علیه نیست.

قبلا گفته شد که در مصداق مغرب بین اتباع آل البیت و ابناء عامه اختلاف است که ذهاب حمره‌ی مشرقیه مغرب شرعی است یا استتار قرص؟ ابناء عامه استتار قرص از رؤیت ظاهری را گفته اند و اتباع آل البیت ذهاب حمره‌ی مشرقیه می‌دانند.

در باره ی نماز مغرب گفته می‌شود که وقت آن مضیّق است و این که گفته شده هر نمازی دو وقت دارد؛ ولی وقت مغرب مضیق است. نص آن در کتاب وسائل، باب 18 از ابواب مواقیت، حدیث 1، صحیحه زید شحام آمده است:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ وَقْتِ الْمَغْرِبِ- فَقَالَ إِنَّ جَبْرَئِيلَ أَتَى النَّبِيَّ ص لِكُلِّ صَلَاةٍ بِوَقْتَيْنِ- غَيْرَ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ فَإِنَّ وَقْتَهَا وَاحِدٌ وَ إِنَّ وَقْتَهَا وُجُوبُهَا.[7]

روایت دوم صحیحه زراره و فضیل است:

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ الْفُضَيْلِ قَالا قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع إِنَّ لِكُلِّ صَلَاةٍ وَقْتَيْنِ غَيْرَ الْمَغْرِبِ فَإِنَّ وَقْتَهَا وَاحِدٌ- وَ وَقْتَهَا وُجُوبُهَا وَ وَقْتَ فَوْتِهَا سُقُوطُ الشَّفَقِ.[8]

روایت شماره چهار مکاتبه اسماعیل بن مهران:

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ جَمِيعاً عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى الرِّضَا ع إِلَى أَنْ قَالَ فَكَتَبَ كَذَلِكَ الْوَقْتُ- غَيْرَ أَنَّ وَقْتَ الْمَغْرِبِ ضَيِّقٌ- وَ آخِرَ وَقْتِهَا ذَهَابُ الْحُمْرَةِ- وَ مَصِيرُهَا إِلَى الْبَيَاضِ فِي أُفُقِ الْمَغْرِبِ[9] .

وقت مغرب همان وقت مضیقی است که از غیبوبت شمس شروع می‌شود تا غیبوبت شفق و وقت آن چون مضیق است، وقت فضیلت آن هم همین است.

وقت فضیلت عشاء از ذهاب شفق است تا ثلث شب. این مطلب را شیخان بیان فرمودند که در بالا ذکر شد و فرمودند طبق اظهر از روایات، اول وقت فضیلت عشاء همان غیبوبت شفق است و آخر آن ثلث شب می‌باشد.

محقق حلی این مطلب را با شرح بیشتری بیان کرده، کتاب معتبر، ج2، ص42: «أول وقت العشاء إذا مضى من الغروب قدر صلاة المغرب، لكن الأفضل تأخيرها حتى يسقط الشفق المغربي ... آخر وقت العشاء للفضيلة إلى ثلث الليل، و للإجزاء إلى انتصاف الليل.»[10]