درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الأوقات /وقت نماز صبح و نماز جمعه

وقت نماز صبح و نماز جمعه:

وقت نماز صبح:

سید طباطبائی یزدی می‌فرماید: «و ما بين طلوع الفجر الصادق إلى طلوع الشمس وقت الصبح[1] .»

بر اساس تنسیق بحث ما ابتدا آرای قدما بیان می‌شود:

1- شیخ مفید در کتاب مقنعه، می‌فرماید: «و وقت‌ الغداة اعتراض الفجر و هو البياض في المشرق الذي تعقبه الحمرة في مكانه[2] » وقت نماز صبح پهن شدن سفیدی مشرق است، سپیده دمی که در مشرق پیدا شود و پهن شود، صبح صادق است که پس از آن حمره می‌آید و جایش را می‌گیرد؛ «فلا ينبغي للإنسان أن يصلي فريضة الغداة حتى يعترض البياض[3] » به صرف دیدن سفیدی و روشنایی باریک در مشرق نباید نماز خواند، این سفیدی صبح کاذب است.

2- شیخ طوسی در کتاب خلاف، می‌فرماید: «أول وقت صلاة الفجر لا خلاف فيه انه حين يطلع الفجر الثاني، فإما آخر الوقت فعندنا أن وقت المختار الى أن يسفر الصبح[4] » نکته‌ی اول این است که ابتدای نماز صبح طلوع فجر دوم می‌باشد و نکته‌ی دوم این است که در باره‌ی آخر وقت می‌فرماید اجماعی در نزد امامیه است. «و وقت المضطر الى طلوع الشمس[5] ».

3- محقق حلی در کتاب معتبر، می‌فرماید: «أول وقت الغداة طلوع الفجر الثاني و هو البياض المنتشر في الأفق و يسمى الصادق[6] ».

4- علامه حلی در کتاب تذکره، وقت نماز صبح را همین طلوع فجر اعلام می‌کند و بعد می‌فرماید: «وهو قول العلماء كافة[7] ».

نصوص:

وسائل، باب 26 از ابواب مواقیت، ح1، صحیحه حلبی:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: وَقْتُ الْفَجْرِ حِينَ يَنْشَقُّ الْفَجْرُ- إِلَى أَنْ يَتَجَلَّلَ الصُّبْحُ السَّمَاءَ- وَ لَا يَنْبَغِي تَأْخِيرُ ذَلِكَ عَمْداً- لَكِنَّهُ وَقْتٌ لِمَنْ شُغِلَ أَوْ نَسِيَ أَوْ نَامَ.[8]

این حدیث دو منظوره است، از یک طرف وقت نماز صبح را برای مختار اعلام می‌کند و از طرف دیگر، برای مضطر هم وقت را اعلام می‌کند.

حدیث شماره 2، صحیحه زراره:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الْغَدَاةِ.[9]

در باره‌ی ابتدای وقت نماز صبح فرموده است آنگاه که فجر طلوع کند، وقت نماز صبح است.

حدیث شماره 5، صحیحه عبد الله بن سنان:

وَ عَنْهُ عَنِ النَّضْرِ وَ فَضَالَةَ عَنْ ابْنِ سِنَانٍ يَعْنِي عَبْدَ اللَّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لِكُلِّ صَلَاةٍ وَقْتَانِ وَ أَوَّلُ الْوَقْتَيْنِ أَفْضَلُهُمَا- وَقْتُ صَلَاةِ الْفَجْرِ حِينَ يَنْشَقُّ الْفَجْرُ- إِلَى أَنْ يَتَجَلَّلَ الصُّبْحُ السَّمَاءَ- وَ لَا يَنْبَغِي تَأْخِيرُ ذَلِكَ عَمْداً- وَ لَكِنَّهُ وَقْتُ مَنْ شُغِلَ أَوْ نَسِيَ أَوْ سَهَا أَوْ نَامَ- وَ وَقْتُ الْمَغْرِبِ حِينَ تَجِبُ الشَّمْسُ- إِلَى أَنْ تَشْتَبِكُ النُّجُومُ- وَ لَيْسَ لِأَحَدٍ أَنْ يَجْعَلَ آخِرَ الْوَقْتَيْنِ وَقْتاً- إِلَّا مِنْ عُذْرٍ أَوْ مِنْ عِلَّةٍ.[10]

در این روایت، ابتدا و انتهای فضیلت نماز صبح بیان شده است که طلوع فجر ابتدای وقت فضیلت نماز صبح است و روشن شدن هوا آخرین وقت فضلیت نماز صبح می‌باشد.

روایت شماره 6، موثقه زراره:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: وَقْتُ صَلَاةِ الْغَدَاةِ- مَا بَيْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ.[11]

در این روایت کل وقت نماز صبح برای مختار و مضطر بیان شده است.

وقت نماز جمعه:

سید طباطبائی یزدی می‌فرماید: «و وقت الجمعة من الزوال إلى أن يصير الظل مثل الشاخص فإن أخرها عن ذلك مضى وقته و وجب عليه الإتيان بالظهر[12] ».

وقت نماز جمعه مضیق است، نه موسع.

اقوال علماء:

1- محقق حلی در کتاب شرایع، می‌فرماید: «وتجب بزوال الشمس: ويخرج وقتها إذا صار ظل كل شئ مثله[13] .»

در نماز یومیه، وقت نماز مغرب وقتش مضیق است و نماز جمعه هم وقتش مضیق است و مثل نماز ظهر نیست که بشود دو ساعت بعد از زوال هم آن را انجام داد.

2- شهید ثانی در کتاب مسالک می‌فرماید: «هذا هو المشهور و مستنده غير واضح[14] .»

3- شهید اول در کتاب دروس، ج1، ص42: وقت نماز جمعه همان وقت نماز ظهر است. مستند آن یکی اقتضای بدلیت است که جمعه بدل از ظهر می‌باشد و اقتضای بدلیت این است که آنچه مبدل منه از حیث وقت دارد، بدل هم داشته باشد. دیگر این که بعد از زوال اگر مقداری بگذرد و بعد شک کنیم که وقت نماز جمعه باقی است یا نه؟ اصالة البقاء جاری می‌شود. در آخر می‌فرماید مشهور این است که وقت نماز جمعه مضیق است. اضافه می‌کند شهید که دلیلی در این رابطه نیست؛ مگر این که استناد شود به عمل النبی که طبق تحقیق، پیامبر اعظم (ص) در اول وقت، نماز جمعه را اقامه می‌کرده است. پس مستند این حکم فقط شهرت است و علم پیامبر (ص) و ائمه (ع).

4- علامه حلی در کتاب منتهی المطلب، ج1، ص318 می‌فرماید: این مسأله از حد شهرت بالاتر است و در حد اجماع می‌باشد.

نصوصی که در این رابطه داریم از روایاتی است که در وسائل، باب 8 از ابواب صلاة جمعه، ح1، صحیحه‌ی فضلاء:

وَ الْجُمُعَةُ مِمَّا ضُيِّقَ فِيهَا- فَإِنَّ وَقْتَهَا يَوْمَ الْجُمُعَةِ سَاعَةُ تَزُولُ[15]

این حدیث گویا اشعار یا دلالت اجمالی بر مطلوب دارد. در باره‌ی نماز جمعه گفته شده است که وقتش ضیق است و شرحی در این رابطه در اختیار ما نیست.

همان باب، ح3 صحیحه زراره و حدیث 5 صحیحه عبد الله بن مسکان و حدیث 11 صحیح حلبی:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ إِنَّ مِنَ الْأُمُورِ أُمُوراً مُضَيَّقَةً وَ أُمُوراً مُوَسَّعَةً- وَ إِنَّ الْوَقْتَ وَقْتَانِ- وَ الصَّلَاةُ مِمَّا فِيهِ السَّعَةُ- فَرُبَّمَا عَجَّلَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ رُبَّمَا أَخَّرَ- إِلَّا صَلَاةَ الْجُمُعَةِ- فَإِنَّ صَلَاةَ الْجُمُعَةِ مِنَ الْأَمْرِ الْمُضَيَّقِ- إِنَّمَا لَهَا وَقْتٌ وَاحِدٌ حِينَ تَزُولُ- وَ وَقْتُ الْعَصْرِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَقْتُ الظُّهْرِ فِي سَائِرِ الْأَيَّامِ.[16]

وَقْتُ صَلَاةِ الْجُمُعَةِ عِنْدَ الزَّوَالِ[17]

وَقْتُ الْجُمُعَةِ زَوَالُ الشَّمْس[18]

از این اطلاقات استفاده می‌شود که وقت صلاة جمعه همان وقت نماز ظهر است.

سیدنا الاستاد در کتاب مستند عروه، ج11، ص146 می‌فرماید: ظاهر ادله همان رأی شهید را اعلام می‌کند که نماز جمعه، مثل نماز ظهر باشد از حیث وسعت وقت؛ ولی مشهور بر خلاف آن است و صحیح آن است که مشهور گفته است و دو دلیل برای آن بیان می‌کند؛ یکی تسالم اصحاب از حیث فتوا (شهرت فتوائیه). دیگری عدم معهودیت اقامه‌ی نماز جمعه است در غیر این وقت محدود که در زمان پیامبر (ص) و ائمه (ع)، یک مورد هم معهود نیست که نماز جمعه در خارج این مقدار از وقت، اقامه شده باشد. بنابراین، از اطلاقات رفع ید می‌شود و اخذ به قدر متیقن می‌شود که همان وقت محدودی است که مشهور فرموده اند.

وقت نماز جمعه، اجماعا و نصا بعد از زوال است، امّا این که آیا وقت نماز جمعه مثل نماز ظهر است یا نه؟ مشهور گفته اند که وقت نماز جمعه محدود است و بعد از آن اگر وقت گذشت، باید نماز ظهر را بخواند، نه ظهر را.

اگر کسی در نماز جمعه شرک نمی‌کند باید صبر کند تا وقت بگذر، بعد نماز ظهر را فرادا بخواند.

اذان باید بعد از حلول وقت باشد و قبل از آن جایز نیست و همین طور صلاة واجب قبل از وقت جایز نیست؛ اما خطبه‌های نماز جمعه که محلق بشود به نوافل، می‌تواند قبل از وقت بیاید و اگر جزء اصل نماز باشد، قبل از وقت جایز نیست. طبق قاعده و آنچه از مجموع ادله استفاده می‌شود، این است که خطبه جزء ارکان نماز نیست و قبل از نماز است و وجهی دارد که پیشاپیش زوال خوانده شود و سایر خصوصیات آن و شرح بیشتر نماز جمعه در بحث نماز جمعه خواهد آمد، اینجا ما فقط در باره‌ی وقت خود نماز جمعه بحث کردیم.

بحث بعدی بحث وقت فضیلت نماز است که در باره‌ی آن آنچنان تأکید شده که اگر نصوص دال بر سعه‌ی وقت نداشتیم تلقی می‌کردیم که نماز فقط در اول وقت واجب است. شرح بیشتر آن در جلسات آینده خواهد آمد انشاء الله.