درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/اعداد فرائض و نوافل /تحقیق در باره‌ی اعداد فرائض و نوافل

بحث و تحقیق در باره‌ی اعداد فرائض و نوافل:

سید یزدی طباطبائی فرمودند: «فعدد الفرائض سبعة عشر ركعة و عدد النوافل ضعفها بعد عد الوتيرة ركعة و عدد مجموع الفرائض و النوافل إحدى و خمسون هذا و يسقط في السفر نوافل‌ الظهرين و الوتيرة على الأقوى.»‌[1]

گفته شد که عدد فرائض پنج تاست کتابا و سنتا و ضرورتا. مستند کتابی آن روایت شماره 1 باب 2 از ابواب اعداد فرائض بود که گفته شد. آیه‌ی «اقم الصلاة لدلوک الشمس الی غسق اللیل» دلالت دارد بر فرائض خمسه.

در مورد ضرورت محقق حلی در معتبر ج2، ص10 فرمودند: «أما وجوب الصلاة الخمس، فمعلوم ضرورة، لا يختلف أهل الإسلام فيه[2] ».

در باره‌ی اثر این ضرورت مطلبی را باید یاد آور شوم:

کتاب وسائل، باب 11 از ابواب اعداد فرائض، حدیث 1 و 4 و 5 و 6:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي حَدِيثِ عَدَدِ النَّوَافِلِ- قَالَ إِنَّمَا هَذَا كُلُّهُ تَطَوُّعٌ وَ لَيْسَ بِمَفْرُوضٍ- إِنَّ تَارِكَ الْفَرِيضَةِ كَافِرٌ وَ إِنَّ تَارِكَ هَذَا لَيْسَ بِكَافِرٍ.[3]

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثِ الْكَبَائِرِ قَالَ: إِنَّ تَارِكَ الصَّلَاةِ كَافِرٌ يَعْنِي مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ.[4]

پس اثر ترک ضرورت کفر است.

عدد فرائض مورد ضرورت است و عدد نوافل مورد تسالم است. فاصله‌ی ضرورت از تسالم در حدّ هم جواری است؛ تسالم همسایه‌ی ضرورت است، از تسالم یک قدم بالاتر ضرورت می‌شود.

مستند کتابی نوافل همان روایات باب 17 از ابواب اعداد فرائض، حدیث 1 صحیحه‌ی فضیل و حدیث 7 صحیحه‌ی زراره است.

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنِ الْفُضَيْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِينَ هُمْ عَلىٰ صَلٰاتِهِمْ يُحٰافِظُونَ قَالَ هِيَ الْفَرِيضَةُ- قُلْتُ الَّذِينَ هُمْ عَلىٰ صَلٰاتِهِمْ دٰائِمُونَ قَالَ هِيَ النَّافِلَةُ.[5]

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ آنٰاءَ اللَّيْلِ سٰاجِداً وَ قٰائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ- وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قَالَ يَعْنِي صَلَاةَ اللَّيْلِ- قَالَ قُلْتُ: لَهُ وَ أَطْرٰافَ النَّهٰارِ لَعَلَّكَ تَرْضىٰ - قَالَ يَعْنِي تَطَوَّعْ بِالنَّهَارِ- قَالَ قُلْتُ: لَهُ وَ إِدْبٰارَ النُّجُومِ قَالَ رَكْعَتَانِ قَبْلَ الصُّبْحِ- قُلْتُ وَ أَدْبٰارَ السُّجُودِ قَالَ رَكْعَتَانِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ.[6]

باز مستند روایی نوافل، باب 13، ح2 و 3 و 7 است:

«سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ ص النَّوَافِلَ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِينَ رَكْعَةً مِثْلَيِ الْفَرِيضَةِ.»[7]

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْفَرِيضَةُ وَ النَّافِلَةُ إِحْدَى وَ خَمْسُونَ رَكْعَةً- مِنْهَا رَكْعَتَانِ بَعْدَ الْعَتَمَةِ جَالِساً- تُعَدَّانِ بِرَكْعَةٍ وَ هُوَ قَائِمٌ- الْفَرِيضَةُ مِنْهَا سَبْعَ عَشْرَةَ - وَ النَّافِلَةُ أَرْبَعٌ وَ ثَلَاثُونَ رَكْعَةً.[8]

« فَأَخْبِرْنِي بِالَّذِي تَعْمَلُ بِهِ أَنْتَ- كَيْفَ هُوَ حَتَّى أَعْمَلَ بِمِثْلِهِ- فَقَالَ أُصَلِّي وَاحِدَةً وَ خَمْسِينَ رَكْعَةً.»[9]

سید طباطبائی یزدی می‌فرماید: «و يسقط في السفر نوافل‌ الظهرين و الوتيرة على الأقوى‌[10] .‌» سقوط نوافل رباعیه در سفر، اولا مورد اجماع است و خلافی در آن نیست.

مستند این حکم، در کتاب وسائل، باب 21 از ابواب اعداد فرائض، حدیث شماره 1، صحیحه محمد بن مسلم است و همین طور حدیث 2 و 3 و 7 آمده است:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ تَطَوُّعاً فِي السَّفَرِ- قَالَ لَا تُصَلِّ قَبْلَ الرَّكْعَتَيْنِ وَ لَا بَعْدَهُمَا شَيْئاً نَهَاراً.[11]

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الصَّلَاةُ فِي السَّفَرِ رَكْعَتَانِ- لَيْسَ قَبْلَهُمَا وَ لَا بَعْدَهُمَا شَيْ‌ءٌ إِلَّا الْمَغْرِبَ- فَإِنَّ بَعْدَهَا أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ لَا تَدَعْهُنَّ فِي سَفَرٍ وَ لَا حَضَرٍ- وَ لَيْسَ عَلَيْكَ قَضَاءُ صَلَاةِ النَّهَارِ- وَ صَلِّ صَلَاةَ اللَّيْلِ وَ اقْضِهِ.[12]

باب 24 از ابواب اعداد فرائض، مخصوص نوافل مغرب است، حدیث اول و دوم صحیحه‌ی ابو بصیر و پنجم:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ يَحْيَى الْحَلَبِيِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَرْبَعُ رَكَعَاتٍ بَعْدَ الْمَغْرِبِ لَا تَدَعْهُنَّ فِي حَضَرٍ وَ لَا سَفَرٍ.[13]

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الصَّلَاةُ فِي السَّفَرِ رَكْعَتَانِ لَيْسَ قَبْلَهُمَا وَ لَا بَعْدَهُمَا شَيْ‌ءٌ- إِلَّا الْمَغْرِبَ فَإِنَّ بَعْدَهَا أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ- لَا تَدَعُهُنَّ فِي حَضَرٍ وَ لَا سَفَرٍ- وَ لَيْسَ عَلَيْكَ قَضَاءُ صَلَاةِ النَّهَارِ- وَ صَلِّ صَلَاةَ اللَّيْلِ وَ اقْضِهِ.[14]

نصوص نوافل مغرب، در حدّ استفاضه است.

عدم سقوط نوافل لیلیه:

دلائل روایی آن در باب 25 از ابواب اعداد فرائض، ح1، 2 و 5 آمده است:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ فِي حَدِيثٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع كَانَ أَبِي لَا يَدَعُ ثَلَاثَ عَشْرَةَ رَكْعَةً بِاللَّيْلِ فِي سَفَرٍ وَ لَا حَضَرٍ.[15]

صحیحه محمد بن مسلم: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو جَعْفَرٍ ع صَلِّ صَلَاةَ اللَّيْلِ وَ الْوَتْرَ وَ الرَّكْعَتَيْنِ فِي الْمَحْمِلِ.[16]

صحیحه معاویة بن عمار: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ النَّبِيُّ ص لِعَلِيٍّ ع أُوصِيكَ فِي نَفْسِكَ بِخِصَالٍ فَاحْفَظْهَا- ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَعِنْهُ إِلَى أَنْ قَالَ وَ عَلَيْكَ بِصَلَاةِ اللَّيْلِ- وَ عَلَيْكَ بِصَلَاةِ اللَّيْلِ وَ عَلَيْكَ بِصَلَاةِ اللَّيْلِ.[17]

رسیدیم به بحثی که دیروز رسیده بودیم و آن عدم سقوط وتیره بود که سید یزدی فرمود:

«و يسقط في السفر نوافل‌ الظهرين و الوتيرة على الأقوى‌[18] .‌»

به طور کل مستند این حکم اجماع منقول و اطلاقات نصوص است که بیان شد.

اما قول دیگری که وجود دارد این است که گفته می‌شود صلاة وتیره در سفر هم جا دارد که خوانده شود. این قول ادله‌ی دارد:

حدیث3 باب 29:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: وَ إِنَّمَا صَارَتِ الْعَتَمَةُ مَقْصُورَةً وَ لَيْسَ نَتْرُكُ رَكْعَتَيْهَا- لِأَنَّ الرَّكْعَتَيْنِ لَيْسَتَا مِنَ الْخَمْسِينَ- وَ إِنَّمَا هِيَ زِيَادَةٌ فِي الْخَمْسِينَ تَطَوُّعاً- لِيُتِمَّ بِهِمَا بَدَلَ كُلِّ رَكْعَةٍ مِنَ الْفَرِيضَةِ رَكْعَتَيْنِ مِنَ التَّطَوُّعِ.[19]

این ورایت را شیخ صدوق نقل می‌کند و دلالت آن بر مطلوب کامل است که وتیره از نوافل رباعیه نیست که به تبع قصر شدن رباعیه، نافله‌ی آن هم عزیمةً انجام نگیرد؛ بلکه وتیره جزء 50 رکعت نیست، جزء نوافل که نبود، در سفر هم باید خوانده ‌شود.

سیدنا الاستاد می‌فرماید: دلالت کامل است؛ امّا سند مشکلی دارد. در اسناد شیخ صدوق دو راوی توثیق خاص ندارد: راوی اول، فضل عبد الواحد بن محمد بن عبدوس است که توثیق خاص ندارد و قابل اعتماد نیست. راوی دوم علی بن محمد بن قطیبه است که متأسفانه توثیق ندارد. در صورتی که توثیق نداشت، اعتبار روایت از لحاظ رجالی ثابت نیست.

تحقیق این است که راوی اول، از مشایخ صدوق است و مشایخ صدوق به دو دسته اند؛ یکی معتبرین که از آنها شیخ صدوق به عنوان شیخ معتبر، روایت نقل می‌کند و در حقیقت توثیق عملی به حساب می‌آید. پس فضل عبد الواحد مشکلی ندارد. راوی دوم، شیخ شیخ کشی است که استاد کشی به او اعتماد دارد و از او نقل روایت می‌کند و نجاشی و علامه حلی هم این اعتبار را تأیید کرده اند. پس سند خالی از اعتبار نیست، دلالت هم کامل است، پس نتیجه این می‌شود که وتیره در سفر ساقط نمی‌شود.

برای تأکید مطلب، در همین باب، پنج حدیث که چهار موردش صحیح است، وجود دارد. در حدیث 1 و 2 و 4 و 5 و 8 این متن آمده که در حقیقت متنی است که می‌شود گفت روایت متواتره‌ی لفظیه است. اولین روایت صحیحه زراره است:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ‌ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَلَا يَبِيتَنَّ إِلَّا بِوَتْرٍ.[20]

منظور از وتر، همان وتیره است.

با توجه به اطلاق از یک سو و تأکید با این لحن مستحکم از سوی دیگر، می‌شود گفت که نماز وتیره در سفر ساقط نمی‌شود.

سیدنا برای اثبات این مطلب، در کتاب مستند عروه، ج11، ص58 می‌فرماید: برای اثبات جواز وتیره در سفر، می‌توانیم از نصوص ذیل استفاده کنیم:

1- باب 13، حدیث شماره 2 که قبلا خوانده شد.

2- باب 21، حدیث1، صحیحه محمد بن مسلم، استفاده‌ی که از این حدیث به عمل می‌آید، بر اساس مفهوم وصف است:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ تَطَوُّعاً فِي السَّفَرِ- قَالَ لَا تُصَلِّ قَبْلَ الرَّكْعَتَيْنِ وَ لَا بَعْدَهُمَا شَيْئاً نَهَاراً.[21]

امام (ع) در مقام بیان است و وصفی هم آمده، نوافلی که در سفر خوانده نشود، نوافل رباعیه است و نافله‌ی عشاء نیست؛ برای این که در این حدیث تعیین شده و وصفی هم آمده: «لا تصل قبل الرکعتین و لا بعدهما شیئا» که مفهومش این می‌شود: اگر نافله ظهرین نبود، آن نافله بر قوت خود باقی است.

اعتبار و حجیت مفهوم وصف از کجاست؟ یک قاعده داشتیم و آن این بود که اگر مفهوم برای وصف در نظر نگیریم، ذکر وصف لغو شود، در این صورت از آن وصف استفاده می‌شود و مفهوم دارد. براساس مفهوم وصف، نماز وتیره در سفر ساقط نمی‌شود.

وصف، تنها وصف نحوی نیست، وصف این است که خصوصیتی را در بیان، بر موضوع اضافه کند و آن این است که گفته قبل و بعدش نافله‌ی نیست، مفهومش این می‌شود که اگر قبل و بعد نبود، آن نافله ساقط نمی‌شود. اگر مفهوم (عدم سقوط وتیره) را در نظر نگیریم، ذکر این وصف در کلام معصوم لغو می‌شود. پس وتیره در سفر خواندنش جایز است، با این خصوصیت که این وتیره را رجاءا انجام دهیم. وجه رجاء، این است که ابن ادریس اجماع اعلام کرد؛ لذا رجاءا انجام دهیم درست است و خدا به آدم توفیق دهد که دو سجده بیشتر برای خدا انجام دهد.