درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الطهارة/التيمم /تعریف تیمم و مسائل مربوط به آن

توفیق بود که بعد از مدتها تعطیلی و حِرمان از زیارت شما عزیزان، توانستیم بیاییم و شما عزیزان را از نزدیک ببینیم که بسیار برای این بنده حقیر خدا لذت بخش است زیارت شما. برای همه ما و شما حضور در جلسه فقه یک توفیق الهی است. علاوه براینکه درس فقه برای آدم رشد علمی میدهد یک خدماتی هم می دهد که از سوی مدیریت بالا این خدمات تنظیم می شود. کسی که مشکلی دارد یا حتی کسالتی یا گرفتاری، اگر به درس فقه، درسی که درس دینی به حساب می آید مخصوصاً فقه، کار کند و فعالیت کند أهم گرفتاری هایش رفع می شود چون مدیریتی است از عالم بالا و هم توفیقات بیشتر. در تاریخ کسانی که برای مذهب و دین بیشترین خدمت را انجام داده اند فقهاء بودند. کسانی که طولانی ترین عمر را داشته اند فقهاء بوده اند. اگر شما یک پروژه تحقیقاتی را در نظر بگیرید می بینید که میانگین عمر فقهاء 15 الی 20 سال بیشتر از بقیه افراد و اقشار دیگر است. شما کجا می بینید که یک استادی در سن 80 یا 90 سالگی بتواند دقیق از حافظه بحث کند و شرح دهد. من خودم دیدم و فقهاء بودند. سیدناالاستاد که می دیدم حال جسمانی خوبی نداشت به خاطر کهولت و به زحمت می اوردند و روی ممبر که می نشست و چند نفس خستگی می گرفت بعد شروع به درس دادن می داد و انگاری قطار روشن شده و شروع به حرکت کرد و همه را از حفظ می گفتند. قم که آمدیم دیدیم که از روی کاغذ درس می دهند. در رسم ما نیست که از روی متن یا نوشته ای درس بگیم از حفظ می گوییم. حافظه هم از عالم بالا مدیریت می شود و اینها هم طبیعی نیست. درس فقه است. العلم الفقه من العلوم كالقمرالبازغ فى النجوم.

فصل في التيمم

بحث ما رسید به تیمم. بحث تیمم یک بحث مهم و مورد ابتلاء و جزء بحث هایی است که مکلف نسبت به این مساله ابتلائاتی دارد و محل عمل و ابتلاء است. متن بحث ما کتاب عروة الوثقی است.

سید طباطبایی یزدی قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: فصل في التيمم: ويسوّغه العجز عن استعمال الماء ، وهو يتحقق بأمور : أحدها : عدم وجدان الماء بقدر الكفاية للغسل أو الوضوء في سفر كان أو حضر ، ووجدان المقدار الغير الكافي كعدمه ، ويجب الفحص عنه إلى اليأس إذا كان في الحضر .....[1]

ابتداءاً تیمم را، بحث ما تفسیری است معنا کنیم و بعد کلام فقهاء و آراء پیشکسوتان را مراجعه کنیم و بعد أدله أصلیة تیمم را اشاره کنیم و بعد وارد شرایط بشویم. .

تیمم لغتاً و اصطلاحاً

تیمم در لغت به معنای قَصد است التیمم القصد. و در اصطلاح فقهاء که صاحب جواهر قدس اله نفسه الزکیه می فرماید: وهو لغة القصد كقوله تعالى﴿وَلا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ﴾ وشرعا مباشرة الأرض على وجه خاص يعرف مما سيأتي.[2] به عبارت فارسی یعنی در اصطلاح خاک مالی یا دست را به زمین و خاک مالیدن به وجه خاصی که آمده است.

شرعیت تیمم

تییمم جزء ضرورت های فقهی بلکه دینی هست. ضرورت فقهی این است که در فقه اهل بیت مورد تسالم باشد. ضرورت دینی آن است که بین الفریقین مورد توافق و تسالم باشد. صاحب جواهر قدس الله نفسه الزکیه در همان منبعی که گفتم می فرماید: تیمم شرعیتش ثابت است به کتاب و سنت و اجماع بلکه از ضروریات است. وهو ثابت كتابا وسنة و إجماعا، بل لعله في الجملة من ضروريات الدين التي... [3] اجماع را هم گفتیم که تیمم بالاتر از اجماع هست بلکه در حد تسالم است.

اقوال فقهاء و قدماء

1-شیخ مفید، شیخ الشیعة الإمامیه قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: تیمم یکی از طهورین است براساس آیه ﴿فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً﴾[4] [5]

2-شیخ طائفه شیخ طوسی قدس الله نفسه الزکیه تیمم را عنوان میکند به صورت یک امر مسلم که شبهه و اشکالی در موردش نیست و شروط و خصوصیات مربوط به تیمم را اعلام می‌دارد.[6] یک فقیه که می خواهد تتبع فقهی بکند برای شما اشاره کرده باشم به عنوان تجربه که از قدماء باید رأی شیخ مفید و شیخ طوسی را در نظر بگیریم چ.ن که شیخان در حقیقت فتوایشان برگرفته از نصوصی است که نصوص در دسترسشان بوده است. 3تا خصوصیت داشتند شیخان. قُرب زمانی و ورع کامل و إشراف تمام. این سه تا خصوصیت اعتباری برای شیخان داده است در فقه و در رجال و فتاواشون گاهی از خود متن روایات گرفته شده است. لذا برای شما گفتم که مثل محقق حلی و علامه حلی و امثال، استدلال که می کنند آیات- روایات- اجماع، قول الشیخ. در این حد است. در این ردیف. لذا ما اگر بخواهیم در فقه کاری از پیش ببریم که مورد وثوق بشود برای ما و بیننا و بین الله حجیت تمام بشود باید اقوال قدماء را داشته باشیم. در اقوال قدماء رأی شیخان در رأس است. اما در رأی مشهور باید رأی فاضلان را داشته باشیم که فاضلان عبارتند از محقق حلی و علامه حلی که محور مشهور و واسطه وصل بین قدماء و متاخرین اند.

3-محقق حلی قدس الله نفسه الزکیه تیمم را عنوان می کند و بعد می فرماید این تیمم که طهور است لقوله تعالی﴿فَلَمْ تَجِدُوا مٰاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً﴾ و لقوله (عليه السلام) «التراب كافيك ما لم تجد الماء»[7] .

4- علامه حلی هم تقریباً عین مطلب محقق حلی را بیان می کند با این خصوصیت که معنای تیمم را نیز می فرماید که تیمم به معنای قصد و است و مستند تیمم هم آیه شریفه و حدیث نبوی که محقق حلی فرموده اند.[8]

اقوال فقهای متأخرین

صاحب جواهر را بیانشان را گفتم در همان منبع.

سیدنالاستاد قدس الله نفسه الزکیه تیمم را عنوان می کند و شرعیتش را به طور قطعی اعلام می دارد و آنگاه نسبت به مستند تیمم اشارتی می کند به آیه قران که سوره مائده آیه 6 هست.﴿وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مَّنكُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا﴾.[9] چهارتا عنوان 1- مریض 2- مسافر3- محدث4- لامستم النساء. این 4نفر اگر به این صورت بودند و آب در دسترشان نبود تیمم کنند.

اشکال آلوسی به استناد به این آیه شریفه و پاسخ استاد

اشکال شده است. بعضی از ابناء عامه مثل آلوسی در تفسیر روح المعانی می فرماید که به این آیه استناد نمی شود چون خلاف فتوای فقهاست. چون ظاهر آیه این است با عطف به أو که آمده است برای هر یکی از این چهار عنوان سبب مستقلی است برای جواز تیمم.[10] ﴿وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مَّنكُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء﴾ هر چهارتا سبب برای تیمم. در صورت عدم وجدان ماء. این﴿جَاء أَحَدٌ مَّنكُم مِّنَ الْغَائِطِ﴾ که معلوم است. مُحدِث است. ﴿أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء﴾ که مُحدِث است.﴿وَإِن كُنتُم مَّرْضَى﴾ مرضی فقط خود مریض بودن بماهو مریض علی الإطلاق باید تیمم کند. مُحدث است یا مُحدث نیست.﴿أَوْ عَلَى سَفَرٍ﴾ سفر، خود سفر، مسافر یا کسی که در سفر است. کسی که در سفر هست علی الإطلاق آب ندارد تیمم کند. خب، فقط خود سفر حدث است که نیست. خلاف فتوای فقهاست. ظاهر این است که خود سفر، خود مرض ولو اینکه محدث نباشد. لذا گفته اند که به این آیه استدلال نمی شود که خلاف فتوای فقهاست و نمی شود به این آیه استناد کرد. توضیح دیگر: برای تیمم 4 تا سبب آمده است 1- مرض 2- سفر 3- مجیء از قضاء حاجت 4- لمس نساء . هر کدام باید حدث باشد. سفر مگر حدث است؟ سفر حدث نیست. سفر براساس ظاهر آیه حدث آمده است. سفرِ محدثی، نه سفر هست محدث نیست. پس سفر و مرض بماهو سفر و مرض حدث آمده است در این آیه و خلاف فتوای فقهاست و نمی شود به آیه عمل کرد. این تفسیر بود.

سیدناالاستاد و صاحب جواهر جوابی داده اند که خوب است و عالی. اما ما باید جواب را از تفسیر ارائه بدهیم.

جواب اشکال

شیخ طوسی قدس الله نفسه الزکیه این آیه را مفصل بحث می کند و بعد از آن تفسیر را بیان کرده و می نوسید خداوند متعال در این آیه می فرماید: أيها المؤمنون‌ ‌إذا‌ قمتم‌ ‌الي‌ الصلاة، و أنتم‌ ‌علي‌ ‌غير‌ طهر، و ‌لم‌ تجدوا ماء، و ‌لا‌ تتمكنون‌ ‌من‌ استعماله‌، فاقصدوا وجه‌ ‌الإرض‌ طاهراً نظيفاً ‌غير‌ نجس‌ [11] تفسیر آیه. چطور؟ از صدر آیه که عنوان محدث است، اگر محدث بود دو صورت دارد. یا آب در اختیار دارد یا ندارد. اگر آب در اختیار نداشت ﴿فَلَم‌ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً﴾ پس در صورتی که صدر آیه را در نظر بگیریم مسافر، مسافری است که محدث باشد. مریضی کدام مریضی است؟ مریضی که مُحدث باشد. با این تفسیر صحیح دیگر اشکالی در کار نخواهد بود.

تاکید این کلام قرآنی با روایت

متن حدیث: محمد بن يعقوب، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن ابن أذينة، عن زرارة، عن أحدهما عليهما السلام قال: إذا لم يجد المسافر الماء فليطلب ما دام في الوقت فإذا خاف أن يفوته الوقت فليتيمم وليصل. الحديث. محمد بن الحسن بإسناده عن محمد بن يعقوب مثله.[12] حدیث چند منظوره است . یک منظورش جواز تیمم و منظور دیگرش مسافری که آب ندارد و متوضی نیست باید تیمم کند.

نکات تکمیلی

1-درباره شرعیت تیمم بحثی نداریم اما سوال این است که تیمم را که گفته اند أحدالطهورین. اطلاق أحدالطهورین که در نصوص آمده است. این تراب چگونه طهور است. سوالی علمی است نه فقهی. سوال میشود که تراب چگونه طهور است؟ خاک که آلوده می‌کند و پاک نمی کند ولی به طور مسلم و قطعی یکی از طهورین گفته شده است. این چیست؟ درباره این مطلب یک نکته کوتاه یا یک مقدمه ورودی در نظر گرفته شود و این است که تیمم در جایی است که انسان در حالت محرجه قرار بگیرد. حرجی باشد. وضو برایش حرجی باشد که در آخر آیه هم آمده است و برای اینکه خداوند ترخیص بدهد و ارفاق و مساعدت و امتنانی در کار باشد تیمم است. این یک حالت امتنانیه است. اگر کسی بگوید تیمم که در کنار وضو و غسل قرار گرفته است طهارة الترابیة اسم گذاری شده است ما تطهیرش را نمی فهمیم. وضو و غسل طهارتش را می فهمیم ولی تیمم را نمی فهمیم که چگونه طهارت حاصل می کند؟ یکی از جواب ها این بود که ثابت شده است که خاک هم أثر مفیدی دارد و میکروب ها را می کشد و یک نوع پاکیزگی و سلامت می‌آورد. رحمهم الله. جواب دیگری که داده شده بود این بود که تیمم که شما اشکال می کنید که طهارت نیست و خاک مالی است و آلودگی است نه خیر آلودگی نیست چون بعد از تیمم باید دست هایش را بتکاند و خاک برود و آلودگی نیست. جواب سوم اینکه در جواب این اشکال دوتا نکته لحاظ میشود. یک از منظر فقه و دیگری از منظر علم. اما از منظر فقه، فقه تعبد است. بعد از اینکه دستور آمد تعبداً همان ئستور خودش یک أمر حقیقی و قطعی و واجب الإتباع است و حکمت و فلسفه مال ما نیست. عبودیت در کار است و بندگی و تعبّد. چرا اینجوری است این قدر می دانیم که رفع عسر و حرج است و امتنان و راحت گیری بر بندگان و دیگر که حکمتش چیست آن به ما ربطی ندارد و تعبد است و الزام و مساهله و آسان گیری. اما از لحاظ علمی معرفتی که با علمی طبی فرق می کند. علمی معرفتی یعنی از لحاظ معرفت و سلوک که گفته می شود تیمم حکمت دارد. چرا؟ چون خود تعبد کار ساده نیست و یک نوع خضوع در برابر پروردگار است. دست و چهره خاک آلود. برای عبودیت خودش می شود یک کار درست علمی و معرفتی. و اما از لحاظ علمی طبی چه باشد و چه نباشد جوابش را داد. در صورتی که علمی معرفتی میدان دار بشود برای علمی تجربی و طبی إجازه ورود داده نمی شود. آنجا که عشق خیمه زند جای عقل نیست.

2- مطلب دیگر در اینجا اینکه تیمم شرعیتش قطعی شد و أحدالطهورین هم بود که الان مسوغ تیمم چیست؟ در صدر جدول عدم وجدان ماء. آب در اختیارش نباشد. عدم وجدان ماء مصادیقی دارد که مصداقش عدم وجود ماء است و عدم جواز استعمال آب است یا عدم تمکن از استفاده از آب هست. اینها مصادیقی است که باید بحث بشود. بعد هم آن عدم وجدان ماء که در وضعیت زندگی مردم در قبل از تمدن های بشری بود، چه عدم وجدان بود و عدم وجدانی که در این شرایط تمدنی بشر هست به چه صورت عدم الوجدان است. این عدم الوجدان هم باید شرح داده بشود تا این شرط اصلی برای تیمم هم آماده بشود.

سلامتی آقا امام زمان صلوات ختم کنید.