درس خارج اصول استاد محمد مروارید

موضوع: مفهوم استثناء

شیخ انصاری و فخررازی منکر دلالت «انما» بر حصرند.

فخررازی با این‌که در آیه ﴿انما المشرکون نجس﴾ معتقد به وجود حصر است اما در آیه‌ی ولایت حصر را نفی می‌کند.

وی در ذیل این آیه می‌گوید:

وی مقدمتا می‌گوید شیعه معتقد است که آیه ولایت مختص علی بن ابی طالب است، و دلیل ایشان هم وجود «انما» است.

سپس اشکال می‌کند که «انما» دال بر حصر نیست و شاهد این مطلب استعمال «انما» در غیر حصر است مانند:

﴿إِنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْو﴾[1] .

لا نسلم أن الولاية المذكورة في الآية غير عامة، و لا نسلم أن كلمة (إنما) للحصر، و الدليل عليه قوله ﴿إِنَّما مَثَلُ الْحَياةِ الدُّنْيا كَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ﴾[2] و لا شك أن الحياة الدنيا لها أمثال أخرى سوى هذا المثل، و قال ﴿إِنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ﴾[3] و لا شك أن اللعب و اللهو قد يحصل في غيره.[4]

استاد:

اولا: در این آیه حصر حصر موصوف بر صفت است یعنی زندگی محصور در لعب و لهو محصور شده است، حال آن‌که وی حصر صفت بر موصوف گرفته است و گفته است لعب و لهو در آیه حصر در حیات دنیا شده است.

ثانیا: مجرد استعمال در غیر محصور دال بر وضع برای غیر محصور نیست زیرا استعمال اعم از حقیقت و مجاز است و در بسیاری مواقع به جهت قرینه در مجاز استعمال می‌شود.

ثالثا: نظیر این آیه با «الا» هم آمده است:

﴿وَ ما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ.﴾[5]

همان جواب را برای «انما» نیز باید داد.

رابعا: مرحوم خویی می‌فرمایند: دنیا در این آیات به دو معنا است:

الف) دنیا در قبال آخرت، یکی دورتر است آخرت نام گرفته و دیگری به جهت قرب، دنیا نام گرفته است؛ طبق این معنا «حیات» اضافه می‌شود و «ال» هم نمی‌گیرد.

ب) افعل تفضیل مونث که صفت واقع می‌شود و به معنای «پست‌تر» است، در این معنا «حیات» با «ال» می‌آید.

حال در آیه‌ی مورد بحث، در معنای دوم به کار رفته است، طبیعتا این چنین زندگی‌ای محصور در لعب و لهو است.

به عبارت دیگر در همین زندگی این جهانی، دو گونه حیات است، دنیا و علیا.