درس خارج اصول استاد محمد مروارید

موضوع: مفهوم استثناء

انما یکی دیگر از ادوات حصر است که محصورفیه همان کلمه‌ای است که در آخر جمله قرار گرفته است.

محصورفیه گاهی صفتی است مانند «انما المشرکون نجس» و «انما زید قائم» در این صورت دلالت می‌کند که صفتی دیگر برای زید وجود ندارد، البته این حصر حقیقی است و به جهت مبالغه انجام شده است.

در آیه‌ی قرآن از میان تمام صفات یک انسان، مشرکین را اختصاص داده است به نجاست، لذا همین مبالغه دال بر نجاست ذاتی مشرکین می‌کند و الا صرف ناپاکی قلبی با مبالغه نمی‌سازد.

ضمن این‌که «نجس» مصدر است و خود حمل مصدر بر ذات دال بر مبالغه‌ای بیشتر است.

و گاهی محصور موصوف است مانند «انما القائم زید» که دلالت می‌کند تنه زید قائم است و این استعمال گاهی برای بیان حصر بوده و گاهی به داعی مبالغه است.

حال آیا انما با این دو استعمالش بر حصر دلالت می‌کند؟

مشهور قائل بر حصر به همان دو روش هستند.

اما در فقهای شیعه مرحوم شیخ انصاری معتقدند که انما دال بر حصر نیست و در مفسرین سنی، فخررازی در آیه‌ی ولایت دلالت «انما» بر حصر را زیر سوال می‌برد.

الف) تصریح اهل لغت.

ب) تبادر.

لا سبیل لنا الی ذلک و چند دلیل می‌آورند:

الف) عدم دلیل بر حصر برای فارسی‌زبانان زیرا معادلی در فارسی ندارد.

ب) کثرت استعمال در عدم افاده‌ی حصر دارد مانند قرآن:

«انما انت منذر من یخشیها».

حال آن‌که پیامبر «للعالمین نذیرا» است.

همچنین «انما المومنون الذین اذا ذکر الله وجلت قلوبهم» حال آن‌که صفات مومنین فراوان است.

ج) مثال‌هایی که افاده‌ی حصر در آن‌ها یقینی است، نه به جهت وجود «انما» بلکه به جهت وجود اموری دیگر مانند «ال» و یا تقدیم ما حقه التاخیر بوده است.

اشکال به شیخ انصاری

اولا تبادر و ثانیا نص اهل لغت برای اثبات حصر کفایت می‌کند (در این‌جا به اجتهاد لغوی مراجعه نشده است تا صرف ظن باشد و حجت نباشد)، ثالثا عدم وجود مرادف در زبان فارسی ایرادی ندارد زیرا می‌توان از اهل زبان سوال کرد و به آن‌ها مراجعه نمود، رابعا واژه‌ی «فقط» معادل است.

خامسا در همین مثال‌هایی که زدید می‌توان حصر را اثبات نمود و سلمنا که حصر ثابت نشود، این مقدار از مثال‌ها ضرر نمی‌رساند.

به طور مثال می‌توان در آیه‌ی «انما انت منذر من یخشیها» حصر را این‌گونه اثبات کرد که حصر برای انذار واقعی انجام شده یعنی انذار موثر تنها برای کسی که به آخرت معقتد است مفید است.