درس خارج اصول استاد محمد مروارید

موضوع: مفهوم استثناء

فرمایش مرحوم بروجردی در مفاد کلمه‌ی توحید مطرح و اشکال شد.

نتیجه تصحیح سخن آخود شد، زیرا آخوند نفرموده مفهوم «اله» همان مفهوم واجب الوجود است بلکه ایشان می‌فرماید مراد از اله واجب الوجود است، از این طریق که «اله» به معنای معبود الاستحاق است و یک ذات زمانی مستحق عبودیت است که اولا ثابت باشد، پس سخن دهریه که می‌گفتند «ما یهلکنا الا الدهر» نفی می‌شود و الا عدم را که انسان عبادت نمی‌کند، ثانیا مستجمع جمیع کمالات باشد که یکی از این کمالات خالق لیس بمخلوق است که هما واجب الوجود است.

بنابراین مراد آخوند این نیست که مفهوم اولی ذاتی اله همان واجب الوجود است، بلکه مقصود این است که منطبق بر واجب الوجود خواهد بود.

مرحوم نایینی جوابی دیگر مطرح کرده‌اند که البته دو تقریب می‌توان برای آن بیان کرد، خلاصه‌ی جواب ایشان این است که نیازی به خبر نداریم:

تقریب خود مرحوم نایینی: احتیاجی به تقدیر خبر برای لا نافیه جنس در همه جا نیست مانند لیس تامه و لولا امتناعیه، (لا خود تامه است) بنابراین مراد از کلمه‌ی توحید نفی تقرر شی در ظرف مناسب خود است، حال در مانند لولا علی لهلک عمر مقصود تقرر در خارج است.

اما تقرر مناسب با کلمه‌ی توحید عبارت است از تقرر معبود در دو مرحله خارج و امکان، بنابراین موجود و ممکن را در تقدیر نمی‌گیریم بلکه مطلق تقرر مناسب برای معبود را نفی کرده‌ایم.

و يمكن ان يقال ان كلمة لا الواقعة في كلمة التوحيد مستغنية عن الخبر كما هو الحال في كلمة لو لا الامتناعية و في كلمة ليس التامة و اما ما ذكره النحويون من كون الخبر محذوفاً في هذه الموارد فلا يبعد ان يكون مرادهم به عدم الحاجة إلى الخبر فيها لا انه محذوف حقيقة فكلمة لا تدل على عدم تقرر مدخولها في الوعاء المناسب له ففي الرواية المعروفة (لو لا على لهلك عمر) يكون المراد ترتب الهلاك على عدم تقرر علي عليه السّلام في الخارج لأن هذا هو الوعاء المناسب لتقرره عليه السلام و اما في كلمة التوحيد فالمراد من التقرر المنفي هو التقرر مطلقا و لو في مرحلة الإمكان فتدل الكلمة المباركة على نفي الوجود و الإمكان عن غير اللَّه و إثبات كليهما له تبارك و تعالى.[1]

لذا اشکال مرحوم تبریزی بر مرحوم نایینی نفی می‌شود که می‌فرمایند:

زیرا چیزی در تقدیر گرفته نشده بلکه نتیجه نفی تامه این است که هر دو وعاء نفی می‌شود.

پاسخ استاد سبحانی در المبسوط[2]

خبری را در تقدیر نمی‌گیریم و اشکال مطرح شده هم مبتنی بر تقدیر خبر است، حال آن‌که نیاز به تقدیر خبر نیست زیرا «لا» زمانی به خبر محتاج است که حرف باشد اما گاهی «لا» اسم است و به معنای «عدم محمولی» است مانند «لا رفث» یعنی الرفث معدوم.

در مانحن فیه نیز یعنی «الاله معدوم الا الله».