درس خارج اصول استاد محمد مروارید

در جلسه‌ی گذشته گفته شد ممکن است جمله‌ی شرطیه مرکب باشد که سه صورت داشت، صورت سوم آن این است که جزا عقلا بر یکی از دو جز شرط متوقف باشد و بر جز دیگر متوقف نباشد مانند «ان رکب الامیر و کان رکوبه یوم الجمعة فخذ رکابه» در این‌جا دو جزیی که در شرط آمده، یکی رکوب امیر است و دیگر رکوب وی در روز جمعه است، نسبت به جز اول که رکوب امیر باشد، مفهومش چنین می‌شود «ان لم یرکب الامیر» طبعا برای جز دوم زمینه‌ای نمی‌ماند و اگر امیر سوار نشد دیگر عقلا ممکن نیست که رکوبش در جمعه یا غیر آن باشد پس مفهومش این‌چنین خواهد بود که اگر سوار نشد رکابش را نگیر، لکن این انتفا عقلی است و به مفهوم ربطی ندارد.

اما اگر قضیه‌ی شرطیه را نسبت به جز دیگرش که رکوب امیر در روز جمعه باشد بسنجیم مفهومش این می‌شود که «ان رکب الامیر فی غیر الجمعه فلا یجب اخذ رکابه»، در این‌جا که شرط مرکب است دو مفهوم (انتفاء) از او گرفته خواهد شد و این دومی داخل در بحث مفهوم خواهد بود، شرط در این مورد محقق موضوع زیرا موضوع برای وجوب اخذ رکاب، اصل وجود و تحقق رکوب است و نه رکوب همراه کون در روز جمعه.

مرحوم خویی[1] قسم سوم از مرکب را بر آیه‌ی «ان جاءکم فاسق بنبأ فتبینوا» تطبیق داده‌اند، با این توضیح که این شرط به حسب تحلیل مرکب از دو جز است، یک جز طبیعت نبأ، و جز دوم فسق آتی، اگر طبیعت نبأ نباشد، جز دوم نیز زمینه نخواهد داشت و مفهومی در میان نیست، مفهوم دومش این است که اگر خبر توسط غیر فاسق آورده شد تبین واجب نیست.

استاد: فرمایش ایشان در این تطبیق مورد تامل است، زیرا مراد از ترکیب، ترکیبی است که مستفاد از ظاهر جمله‌ی شرطیه باشد، مانند مثال «ان رکب الامیر و کان رکوبه یوم الجمعة»، با واو فهمیده می‌شود که شرط مرکب است.

حال از راهی دیگر می‌توان بحث نمود که آیا این آیه مفهوم دارد یا خیر، بررسی آن متوقف است بر این‌که علاوه‌ی نُه قسمی که برای شرط در جلسه‌ی گذشته بیان شد دو قسم دیگر نیز اضافه کنیم و جمعا سه قسم می‌شود.

در این آیه‌ی مبارکه موضوع را می‌توان به سه صورت تصور نمود، موضوع را «نبأ» بگیریم: «النبأ ان جاء الفاسق به» آن‌گاه این نبأ دو حالت دارد، آورنده فاسق است، آورنده فاسق نیست که منطبق بر عادل خواهد بود.

صورت دوم: «الجائی بالخبر ان کان فاسقا»؛ بنابر این جائی به نبأ دو حالت داشته: جائی فاسق و غیر فاسق و آیه در مورد جائی فاسق سخن گفته است.

صورت سوم: موضوع را «فاسق» می‌گیریم و برای او دو حالت فرض می‌کنیم: حالت اتیان به خبر، حالت عدم اتیان و آیه‌ی شریفه حالت اتیان را مطرح نموده است.

حال کدام یک از این حالات دارای مفهوم است؟ و از میان این احتمالات کدام یک منطبق بر آیه است؟ در جلسات آینده.