درس خارج اصول استاد محمد مروارید

دو قسم دیگر از نهی مانده است که مرحوم آخوند با اشاره هر دو قسم را متعرض شده‌اند، یکی نهی نفسی تنزیهی و دیگری نهی غیری تنزیهی.

بررسی مقتضای نهی تنزیهی

مرحوم آخوند در امر سوم از امور هشتگانه فرمودند: لفظ نهی اگرچه ظهور در تحریمی است اما شامل تنزیهی نیز خواهد شد زیرا ملاک ملازمه، در تنزیهی نیز موجود است که عبارت باشد از:

اگر مقصود از کراهت همان معنای اصطلاحی یعنی فعل مبغوض مولا است اما نه در حدی که به حرمت برسد، با آن‌چه که منقصت دارد و مبغوض مولاست چگونه می‌توان تقرب جست؛ بنابراین ملاک مرجوحیت است که در نهی تنزیهی نیز وجود دارد.

سپس اضافه می‌کند که در عنوان بحث که گفته شده «نهی اقتضای فساد را دارد»، این «نهی» اعم از تحریمی و تنزیهی است.

از همین عبارت آخوند برداشت می‌شود که حکمی که در ادامه مبنی بر لزوم فساد در عبادات داده‌اند، شامل نهی تنزیهی نیز خواهد شد، البته در بحث اجتماع امر و نهی مفصل وارد شده‌اند که متعرض نمی‌شویم.

الثالث: ظاهر لفظ النهي و إن كان هو النهي التحريمي إلا أن ملاك البحث يعم التنزيهي و معه لا وجه لتخصيص العنوان و اختصاص عموم ملاكه بالعبادات لا يوجب التخصيص به كما لا يخفى.[1]

مرحوم خویی: بلا اشکال نهی نفسی تحریمی داخل در نزاع است و اشکال در دو مورد است، در نهی تنزیهی و نهی غیری.

در مورد نهی غیری در جلسات آتی بحث خواهیم کرد، لکن در مورد نهی تنزیهی مرحوم خویی می‌فرمایند:

نهی تنزیهی متعلق به عبادت دو قسم است.

    1. نقصی در تطبیق دادن طبیعی واجب بر حصه‌ای خاص، بدون این‌که در نفس این حصه منقصتی باشد مانند نهی از نماز در حمام.

استاد: مقصود ایشان همان نهی کراهتی به معنای قِلَّت نماز است، که نماز در حمام را وقتی با نماز در خانه مقایسه می‌کنیم ثواب کمتری دارد و الا در خود نماز در حمام منقصتی نیست.

مرحوم خویی: این چنین نهیی نه تنها دلالت بر فساد نمی‌کند بلکه دلالت بر صحت هم خواهد کرد.

    2. نهی به ذات آن عبادت خورده است مانند نهی از صوم عاشورا که اگر بگوییم مقصود از این نهی همان تنزیهی اصطلاحی است، داخل در محل نزاع است اما اگر نهی را به معنای قلت مصلحت دانستیم، یعنی در مقایسه با ترک صوم روز عاشورا، مصلحت کمتری دارد؛ در این صورت مقایسه بین فعل و ترک است.

بنابراین محل بحث زمانی است که نهی به معنای اصطلاحی خودش باشد.

و بعد ذلك نقول: ان النهي التنزيهي على التفسير الأول خارج عن مورد النزاع، بداهة انه لا يدل على الفساد بل هو يدل على الصحة. و على التفسير الثاني داخل فيه، ضرورة ان الشي‌ء إذا كان مكروهاً في نفسه و مرجوحا في ذاته لم يمكن التقرب به فلا فرق عندئذ بينه و بين النهي التحريمي من هذه الناحية أصلا. و بكلمة أخرى ان النهي التنزيهي إذا كان متعلقاً بالعبادة الفعلية كالصلاة في الحمام مثلا يدل على صحتها دون فسادها نظراً إلى أن مدلوله الالتزامي هو ترخيص المكلف في الإتيان بمتعلقه و معنى ذلك جواز الامتثال به و عدم تقييد الواجب بغيره، و لا نعني بالصحّة الا ذلك، و هذا بخلاف ما إذا كان متعلقاً بذات العبادة، فانه يدل على كراهيتها و مبغوضيتها، و من المعلوم انه لا يمكن التقرب بالمبغوض و ان كانت مبغوضيته ناقصة. فالنتيجة في نهاية الشوط هي أن النهي التنزيهي على التفسير الأول خارج عن محل النزاع، و على التفسير الثاني داخل فيه.[2]

استاد: بنابراین در این‌جا دو بحث کبروی و یک بحث صغروی داریم.

کبرای اول: هر جا کراهت اصطلاحی نبوده بلکه به معنای قلت ثواب باشد، چنین نهیی دلالت بر فساد ندارد.

کبرای دوم: هر جا کراهت به معنای اصطلاحی باشد، مقتضی فساد است.

صغری: نوع کراهت در مورد صوم عاشورا.

در این زمینه سه نظریه است:

    1. به معنای قلت ثواب است.

    2. نهی کراهتی یعنی منقصت دارد لذا روزه باطل است اما معصیت و عقابی نیست.

    3. صاحب حدائق: نظریه ایشان معتضد به هفت حدیث است مبنی بر این‌که نهی در زمینه صوم عاشورا تحریمی است و نه تنزیهی لذا هم روزه باطل است و هم معصیت کرده است.

ثم أقول: لا يخفى عليك ما في دلالة هذه الاخبار من الظهور و الصراحة في تحريم صوم هذا اليوم مطلقا و ان صومه إنما كان في صدر الإسلام ثم نسخ بنزول صوم شهر رمضان «1» و على هذا يحمل خبر صوم رسول الله صلى الله عليه و آله.[3]

در جلد 10 وسائل از صفحه 459، باب 21 از ابواب صوم مندوب، احادیثی در این زمینه (نظریه صاحب‌حدائق) آمده است از جمله:

13848- 3- «4» وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عِيسَى أَخِيهِ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا ع عَنْ صَوْمِ يَوْمِ عَاشُورَاءَ وَ مَا يَقُولُ النَّاسُ فِيهِ فَقَالَ عَنْ صَوْمِ ابْنِ مَرْجَانَةَ تَسْأَلُنِي ذَلِكَ يَوْمٌ صَامَهُ الْأَدْعِيَاءُ مِنْ آلِ زِيَادٍ لِقَتْلِ الْحُسَيْنِ ع- وَ هُوَ يَوْمٌ يَتَشَاءَمُ بِهِ آلُ مُحَمَّدٍ- وَ يَتَشَاءَمُ بِهِ‌ أَهْلُ الْإِسْلَامِ وَ الْيَوْمُ الَّذِي يَتَشَاءَمُ بِهِ أَهْلُ الْإِسْلَامِ- لَا يُصَامُ وَ لَا يُتَبَرَّكُ بِهِ وَ يَوْمُ الْإِثْنَيْنِ يَوْمُ نَحْسٍ قَبَضَ اللَّهُ فِيهِ نَبِيَّهُ ص وَ مَا أُصِيبَ آلُ مُحَمَّدٍ إِلَّا فِي يَوْمِ الْإِثْنَيْنِ- فَتَشَاءَمْنَا بِهِ وَ تَبَرَّكَ بِهِ عَدُوُّنَا وَ يَوْمُ عَاشُورَاءَ قُتِلَ الْحُسَيْنُ ع وَ تَبَرَّكَ بِهِ ابْنُ مَرْجَانَةَ- وَ تَشَاءَمَ بِهِ آلُ مُحَمَّدٍ ص- فَمَنْ صَامَهُمَا أَوْ تَبَرَّكَ بِهِمَا لَقِيَ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَمْسُوخَ الْقَلْبِ وَ كَانَ مَحْشَرُهُ مَعَ الَّذِينَ سَنُّوا صَوْمَهُمَا وَ التَّبَرُّكَ بِهِمَا.[4]

همچنین

13849- 4- «1» وَ عَنْهُ[5] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ زَيْدٍ النَّرْسِيِّ قَالَ: سَمِعْتُ عُبَيْدَ بْنَ زُرَارَةَ «2» يَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ صَوْمِ يَوْمِ عَاشُورَاءَ- فَقَالَ مَنْ صَامَهُ كَانَ حَظُّهُ مِنْ صِيَامِ ذَلِكَ الْيَوْمِ حَظَّ ابْنِ مَرْجَانَةَ وَ آلِ زِيَادٍ قَالَ قُلْتُ: وَ مَا كَانَ حَظُّهُمْ مِنْ ذَلِكَ الْيَوْمِ قَالَ النَّارُ- أَعَاذَنَا اللَّهُ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ عَمَلٍ يُقَرِّبُ مِنَ النَّارِ.[6]

البته این روایت به جهت حسن بن علی هاشمی ضعیف است.

همچنین

13851- 6- «1» وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَيْبٍ النَّيْسَابُورِيِّ عَنْ يَاسِينَ الضَّرِيرِ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالا لَا تَصُمْ فِي يَوْمِ عَاشُورَاءَ وَ لَا عَرَفَةَ بِمَكَّةَ- وَ لَا فِي الْمَدِينَةِ وَ لَا فِي وَطَنِكَ وَ لَا فِي مِصْرٍ مِنَ الْأَمْصَارِ.[7]

حدیث دیگر

13852- 7- «4» مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ فِي الْمَجَالِسِ وَ الْأَخْبَارِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْقَزْوِينِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَبَشِيٍّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي غُنْدَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ صَوْمِ يَوْمِ عَرَفَةَ- فَقَالَ عِيدٌ مِنْ أَعْيَادِ الْمُسْلِمِينَ وَ يَوْمُ دُعَاءٍ وَ مَسْأَلَةٍ قُلْتُ فَصَوْمُ عَاشُورَاءَ- قَالَ ذَاكَ يَوْمٌ قُتِلَ فِيهِ الْحُسَيْنُ ع فَإِنْ كُنْتَ شَامِتاً فَصُمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ آلَ أُمَيَّةَ «5» نَذَرُوا نَذْراً إِنْ قُتِلَ الْحُسَيْنُ ع «6»- أَنْ يَتَّخِذُوا ذَلِكَ الْيَوْمَ عِيداً لَهُمْ يَصُومُونَ فِيهِ شُكْراً وَ يُفَرِّحُونَ أَوْلَادَهُمْ فَصَارَتْ فِي آلِ أَبِي سُفْيَانَ سُنَّةً إِلَى الْيَوْمِ فَلِذَلِكَ يَصُومُونَهُ وَ يُدْخِلُونَ عَلَى عِيَالاتِهِمْ وَ أَهَالِيهِمُ الْفَرَحَ ذَلِكَ الْيَوْمَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الصَّوْمَ لَا يَكُونُ لِلْمُصِيبَةِ وَ لَا يَكُونُ إِلَّا شُكْراً لِلسَّلَامَةِ وَ إِنَّ الْحُسَيْنَ ع أُصِيبَ يَوْمَ عَاشُورَاءَ- فَإِنْ كُنْتَ فِيمَنْ أُصِيبَ بِهِ فَلَا تَصُمْ وَ إِنْ كُنْتَ شَامِتاً مِمَّنْ سَرَّهُ سَلَامَةُ بَنِي أُمَيَّةَ فَصُمْ شُكْراً لِلَّهِ تَعَالَى.[8]

روایت دیگر

رَوَى عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى سَيِّدِي أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع فِي يَوْمِ عَاشُورَاءَ فَأَلْفَيْتُهُ كَاسِفَ اللَّوْنِ ظَاهِرَ الْحُزْنِ وَ دُمُوعُهُ تَنْحَدِرُ مِنْ عَيْنَيْهِ كَاللُّؤْلُؤِ الْمُتَسَاقِطِ فَقُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مِمَّ بُكَاؤُكَ لَا أَبْكَى اللَّهُ عَيْنَيْكَ فَقَالَ لِي أَ وَ فِي غَفْلَةٍ أَنْتَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيِّ أُصِيبَ فِي مِثْلِ هَذَا الْيَوْمِ فَقُلْتُ يَا سَيِّدِي فَمَا قَوْلُكَ فِي صَوْمِهِ فَقَالَ لِي صُمْهُ مِنْ غَيْرِ تَبْيِيتٍ وَ أَفْطِرْهُ مِنْ غَيْرِ تَشْمِيتٍ وَ لَا تَجْعَلْهُ يَوْمَ صَوْمٍ كَمَلًا وَ لْيَكُنْ إِفْطَارُكَ بَعْدَ صَلَاةِ الْعَصْرِ بِسَاعَةٍ عَلَى شَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ فَإِنَّهُ فِي مِثْلِ ذَلِكَ الْوَقْتِ مِنْ ذَلِكَ الْيَوْمِ تَجَلَّتِ الْهَيْجَاءُ عَنْ آلِ رَسُولِ اللَّهِ وَ انْكَشَفَتِ الْمَلْحَمَةُ عَنْهُمْ وَ فِي الْأَرْضِ مِنْهُمْ ثَلَاثُونَ صَرِيعاً فِي مَوَالِيهِمْ يَعِزُّ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص مَصْرَعُهُم‌... .[9]

روایت دیگر

13850- 5- «4» وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ حَدَّثَنِي نَجِيَّةُ «5» بْنُ الْحَارِثِ الْعَطَّارُ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ صَوْمِ يَوْمِ عَاشُورَاءَ- فَقَالَ صَوْمٌ مَتْرُوكٌ بِنُزُولِ شَهْرِ رَمَضَانَ- وَ الْمَتْرُوكُ بِدْعَةٌ قَالَ نَجِيَّةُ فَسَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع- مِنْ بَعْدِ أَبِيهِ ع عَنْ ذَلِكَ فَأَجَابَنِي بِمِثْلِ جَوَابِ أَبِيهِ ثُمَّ قَالَ أَمَا إِنَّهُ صَوْمُ يَوْمٍ مَا نَزَلَ بِهِ كِتَابٌ وَ لَا جَرَتْ بِهِ سُنَّةٌ إِلَّا سُنَّةُ آلِ زِيَادٍ بِقَتْلِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ ع.[10]

مرحوم خویی:

و كيفما كان، فالروايات الناهية غير نقيّة السند برمّتها، بل هي ضعيفة بأجمعها، فليست لدينا رواية معتبرة يعتمد عليها ليحمل المعارض على التقيّة كما صنعه صاحب الحدائق.و أمّا الروايات المتضمّنة للأمر و استحباب الصوم في هذا اليوم فكثيرة، مثل: صحيحة القدّاح.[11]

روزه روز عاشورا مشروع نیست زیرا تنها دو روایت (صحیحه‌ی قداح و موثقه‌ی مسعده بن صدقه البته با تامل) تام‌السند بر استحباب وجود دارد و دیگر روایات داله بر استحباب سندا ناتمام هستند، بنابراین بین این دو روایت و روایات کثیره‌ی داله بر حرمت تعارض رخ می‌دهد که برخی دارای سند صحیح هستند مانند روایت «مصباح المتهجد» چرا که شیخ طوسی آن را جزما به عبد الله بن سنان اسناد داده است، و احتمال دارد که این اسناد حدسی نبوده و کتاب عبدالله بن سنان به شیخ طوسی رسیده است، همچنین محتمل است که این روایت به مستفیض به شیخ طوسی رسیده است و یا می‌توان گفت احتمال رسیدن این روایت به شیخ طوسی بواسطه‌ی کابر عن کابر و ثقة عن ثقة وجود دارد و در حق شیخ طوسی اصالةالحس جاری است، همان‌طور که مرحوم خویی توثیقات و شیخ و نجاشی را حدسی نمی‌دانند.

و بهذا يظهر أن مناقشة الشيخ فخر الدين الطريحي في مشتركاته- بأن توثيقات النجاشي أو الشيخ يحتمل أنها مبنية على الحدس، فلا يعتمد عليها- في غير محلها.[12]