درس الفائق استاد محسن مرتضوی

موضوع: سیره عقلاییه/تطبیقات فقهیه /پنج مورد ازآنها

بحث را در تطبیقات فقهیه سیره عقلاشروع کردیم گفتیم مواردی که فقهاواصولیون به سیره تمسک کردند یامواردی که تمسک به سیره عقلا را رد کردند.

اول) صحت معاطات

بیع معاطاتی از زمان تشکیل تمّدن بشری و نیاز آنها به مبادلات، مورد قبول واقع شده و از نظر زمانی مقدّم بر بیع با صیغه می‌باشد و این سیره استمرار داشته است تا زمان ظهور اسلام که صیغه خاصه برای معاملات وضع شد. ولی از بیع معاطاتی ردع و نهی از طرف شارع صورت نگرفت چون اگر ردعی وجود داشت حتماً این تغییر در بازار مسلمین نمایان می‌شد.

دوم) اصالة السلامة

مرحوم آیت اللّه خویی: اگر در تحقق شرایط وجوبِ زکات همچون عقل شک بشود، بنا و سیره عقلا بر اصالة السلامة نسبت به شخص زکات دهنده است؛ لذا زکات بر آن شخص واجب می‌شود اصاله السلامه اینجا در سلامت عقلی اجرا شده است.

سوم) اثبات وجود شرط ارتکازی در معاملات

اگر شرط در ضمن عقد مطرح شود شرط لفظی است اما بعضی شروط ارتکازی است که وجوب وفادارد مثلا مبیع سالم باشد واگر نباشد عیب معنوی است وعیب معنوی ارش ندارد.

مرحوم آیت اللّه خویی: اگر شخصی عین مستاجره را به دیگری اجاره داده و او به شخص ثالث بفروشد، در این صورت برای مشتری خیار تخلف شرط ثابت است چون سیره عقلاییه بر این شرط ارتکازی است که مبیع مطلق و مُرسل وسالم باشد و منافعش در ید شخص دیگری نباشد، در نتیجه بر اساس این بنای عقلایی، به جهت تخلف شرط ارتکازی، خیار تخلفِ شرط ثابت خواهد بود.

چهارم) عدم لزوم مالیت نوعیه برای عوضین در بیع

یکی از شرائط عوضین در معامله، مالیت نوعیه داشتن است ولی اشکال شده که سیره و بناء عقلاییه بر خلاف آن است بطوری که اگر شیئی مالیت نوعیه نداشته باشد و لکن غرض شخصی در آن وجود داشته باشد آن معامله به بنای عقلاء صحیح است، مثل اینکه کشاورزی بگوید اگر کسی موشهایی که به زراعت او ضرر می‌زنند جمع آوری کند از او میخرد درحالیکه موش مالیت نوعیه ندارد چون اگه کسی آنها را تلف کند ضامن نیست.

پنجم) وقوع معاوضه قهریه در بعض موارد دفع غرامت

مرحوم آیت اللّه خویی در این فرع که مسح بر جبیرۀ مغصوبه صحیح است یا نه؟ فرموده: اگر مسح کننده غرامتِ جبیره مغصوبه را به صاحبش پرداخت کند، بناء عقلا بر این است که در چنین مواردی بین جبیرۀ مغصوبه و آن غرامتِ پرداخت شده، معاوضه قهریه و جابجایی انجام می‌گیرد، بنابراین وضو صحیح خواهد بود.