درس خارج اصول سیدعبدالهادی مرتضوی

کلام در عرض غریب و ذاتی بود، گفتیم در اقوالی اختلاف شده است.

در این رابطه چند قول را بیان می کنیم:

قول اول: نظریه مرحوم صاحب کفایه و محقق حکیم سبزواری:

مرحوم آخوند می فرمایند: «أن موضوع كل علم و هو الذي يبحث فيه عن عوارضه الذاتية أي بلا بواسطة في العروض‌».[1]

اگر این تعریف را بگیریم، به نظر مرحوم آخوند، قسم اخیر (یعنی قسم هشتم یا پنجم از خارجی که واسطه در عروض ذاتی) عرض غریب است و سایر اقسام (بقیه اقسام که واسطه در ثبوت بود یا واسطه داخل بود یا واسطه نداشت)، اعراض ذاتی می باشند.

حکیم سبزواری در حکمت متعالیه، اسفار عقلیه اربعه، می فرماید: «و الحق في معنى العرض الذاتي أن يقال هو ما يكون عارضا للشي‌ء و وصفا له بالحقيقة بلا شائبة مجاز و كذب أي يكون من قبيل ما يقال له عند أهل العربية الوصف بحال الشي‌ء لا الوصف بحال متعلق الشي‌ء و بعبارة أخرى الغرض الذاتي ما لا يكون له واسطة في العروض».[2]

قول دوم: مشهور علماء می گویند اگر واسطه نباشد یا واسطه به امر مساوی داخلی یا خارجی باشد، عرض ذاتی است کما اینکه اگر عروض به واسطه خارج باشد، اعم یا اخص یا مباین باشد، عرض غریب است و در قسم دوم که واسطه به خاطر عروض عارض باشد به واسطه جزء اعم، اختلاف شدید شده است.[3]

قول سوم: مرحوم علامه طباطبایی: عرض ذاتی آن است که عارض بر معروض می شود بدون واسطه که قسم اول از اقسام هشتگانه باشد و واسطه ای در کار نباشد و بقیه موارد هشتگانه، عرض غریب است.[4]

قول چهارم: صدر المتالهین در شرح حکمت اشراق می فرمایند: «العرض الذاتی ما یلحق الشیء بلا واسطة فی العروض».

تا به حال چهار قول را فقط ذکر کردیم که مراد از عرض ذاتی چیست و مراد از عرض غریب چیست.

بر این اقوال، مناقشات فراوانی شده است که لزومی به طرح آن نمی باشد و لکن آنچه که مهم است، این است که می گوئیم اینجا اشکالی مطرح است و آن اشکال این است که گفته اند محمولات علوم از عوارض ذاتی موضوعات نیست، زیرا این محمولات همانا عارض می شوند بر موضوعات مسائل اولا و بالذات و به واسطه عارض می شوند بر موضوعات علوم.

اگر فرض این باشد که عوارض انواع ذاتی اجناس نیست، لازم می آید که بحث از مسائل علوم، بحث از عوارض غریب باشد. زیرا نسبت موضوعات مسائل به موضوعات علوم، نسبت نوع است به جنس، نسبت انواع است به اجناس، پس باید بگوئیم که ذاتی نیست و بلکه غریب است.

پس اشکال این شد که محمولات علوم از عوارض ذاتی نیست، زیرا محمولات، عارض بر موضوعات مسائل اولا و بالذات می شود، پس از عوارض ذاتی نیست.[5]

تا به حال این اشکال را بیان کردیم و وارد اشکال دیگری که بر نظریه مشهور شده است می شویم که در جلسه آینده مطرح خواهد شد.