درس خارج اصول سیدعبدالهادی مرتضوی

مورد دوم از موارد جمع عرفی: اگر دو دلیل داشتیم و هر دو مطلق بود، اطلاق یکی شمولی و اطلاق دیگری، بدلی بود، می گویند اطلاق شمولی بر اطلاق بدلی مقدم می شود.

مرحوم نائینی در اجود التقریرات[1] این مطلب را بیان فرموده اند.

در وجه تقدیم، وجوهی بیان شده است:

وجه اول: ابتدائا دو کلمه را باید معنا کنیم:

1. اطلاق شمولی: اطلاقی است که در آن حکم، شامل جمیع افراد می شود، یعنی حکم متعدد می شود به تعدد افراد. مثلا لا تکرم الفاسق، فاسق را اکرام نکن، مثلا شما 100 فاسق دارید، اینجا در اطلاق شمولی به تعداد هر فاسق، یک حکم داری، اگر 100 فاسق است، 100 لا تکرم دارید، این را می گویند اطلاق شمولی.[2]

2. اطلاق بدلی: حکم در این اطلاق، واحد است و متعلق به طبیعت واحد است و با صرف الوجود (یعنی یک وجود)، محقق می شود اگرچه در مقام امتثال، مکلف می تواند این حکم را تطبیق بر هر فردی کند. مثلا شارع گفته است صل، شما از ابتدای اذان ظهر تا غروب آفتاب، می توانید 100 فرد از نماز ظهر را مثلا محقق کنید، شما مخیر هستید این اطلاق را در ضمن یک فرد محقق سازید و آن فرد، در اختیار شما است و با هر کدام که انجام بگیرد، اطلاق محقق شده است. به این اطلاق بدلی گفته می شود.[3]

حال وارد بحث می شویم، مولا گفته است لا تکرم فاسقا، این اطلاق، اطلاق شمولی است و اگر همه افراد فاسق را ترک کردیم، به لا تکرم عمل کرده ایم (فاسق عالم – فاسق غیر عالم)، در مقابل مولا گفته است اکرم عالم که یک عالم را اکرام کن و این اطلاق بدلی است که اگر ما یک فرد را اکرام کردیم، به این اطلاق عمل کرده ایم و نام این اطلاق بدلی است.

حال در عالم فاسق، محل اجتماع و دعوی است که ما عالم فاسق را به لا تکرم بدهیم یا به اکرم بدهیم؟! اگر به اطلاق شمولی بدهیم، نباید عالم فاسق اکرام شود و اگر به اطلاق بدلی بدهیم، فرد می تواند عالم فاسق را اکرام کند.

مرحوم نائینی هر جا بین اطلاق شمولی و اطلاق بدلی تعارض شد، جمع عرفی اقتضا می کند که به اطلاق شمولی عمل و از اطلاق بدلی رفع ید شود. چون در اطلاق بدلی، صرف الوجود ملاک بود و اگر فرد، عالم عادل را اکرام کند، به اکرم عالما عمل کرده است و یک فرد آن را کنار می گذارد که عالم فاسد باشد و این اشکال ندارد، در حقیقت فرد با اکرام عالم عادل، به اکرم عالما عمل کرده است و اما اگر برود عالم فاسق را اکرام کنید، فرد اطلاق شمولی را خراب کرده و به لا تکرم فاسق علم نکرده است، زیرا عالم فاسق را اکرام کرده است و یک فرد از فساق را اکرام کرده است.

به عبارت در تعارض اطلاق شمولی و اطلاق بدلی، اگر اطلاق بدلی را عمل کند، اطلاق شمولی را زیر پا گذاشته است و اگر اطلاق شمولی را مقدم کند، به اطلاق بدلی زیر پا نمی رود و سرجای خود زنده است، در حقیقت با تقدیم اطلاق شمولی، تحفظ بر هر دو اطلاق کرده ایم که این جمع عرفی نام دارد.